Suvni biotexnologik usulda tozalashga oid respublikamiz bo’yicha

27 
ishlab chiqish bo'yicha olib borilgan yo'nalishdagi ishlar diqqatga sazavordir. Bu
ishlarda chorvachilik va maishiy–kommunal fermalar chiqayotgan oqova suvlarni 
pistiya suv o'simligi yordamida 86–90% tozalash mumkinligi ko'rsatib berilgan
1
. 
S.Bo'riev (2004) tomonidan sanoat korxonalridan chiqayotgan oqova 
suvlarni suv o'simliklari va suv o'tlar yordamida, 89–91% tozalash mumkinligini
aniqlab berilgan.
H.Alimjanova Bo'z –suv daryosini gigienik xolati ularda tarqalgan suv o'tlar
va ularni tabiiy tozalanishdagi o'rni xaqida ish olib borgan. Qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishida chiqayotgan oqova suvlarni suv o'simliklari yordamida 
tozalashni o'rganish asosiy omillardan biri hisoblanib, xozirgi vaqtda suv 
resurslarini muhofaza qilishni dolzarb muammolaridan biridir
2
. 
Yuksak suv o‘simliklari ta’sirida ayrim korxonalarning oqova suvlarini 
tozalash texnologiyalari ishlab chiqilgan (Shoyakubov, 1993; 1997; 2004; 2005).
Pistiya o‘simligining oqova suvlarni tozalashdagi rolini birinchi bo‘lib 
R.Sh.Shoyakubov va uning shogirdlari o‘rganganlar. (Shoyakubov, 1982–1998, 
Haydarova 1991, Djumaniyozova 1995, Hasanov 1995 va boshqalar). 
R.Sh.Shoyakubov 
va 
uning 
kasbdoshlari 
birinchi 
pistiya 
o‘simligini 
cho‘chqachilikdan, parrandachilikdan, kanop zavodlaridan chiqadigan oqova suvlarni 
tozalash biotexnologiyasini yaratdi.
3
Shu jarayonda pistiya o‘simligining 
sistematikasi, biologiyasi, morfologiyasi, anatomiyasi, uni o‘stirish uslublari va xalq 
xo‘jaligida qo‘llanishi o‘rganilgan. Oqova suvlarni biologik hovuzlarda tozalaganda, 
bu uslubning boshqa uslublarga nisbatan afzalligi haqida chet el va respublikamiz 
olimlarining ilmiy tadqiqot ishlarida chop qilingan
4
. 
1
Макарова И.В. Классификация диатомовых водорослей на современном этапе проблема построения их 
филогенетической системы // Ботш. журн. - 1986. - 71, № 6 с. 713- 722. 
2
Xolmatov U.A., Xidirboeva G. Olmaliq shahar maishiy -kommunal oqova suvlarni tozalash uchun mos bo'lgan suv o'tlarni
laboratoriya sharoitida o'stirib xosildorligini aniqlash. “Qishloq va suv xo'jaligining zamonaviy muamolari” mavzusidagi XIV 
an'anaviy ilmiy-amaliy anjuman. I-Qism.9-10.TIMI.T-2015 – 36-38
- 
3
Шоякубов Р.Ш., Халмурадов А.Г., Кутлиев Д. и др. Рекомендации по эффективной биотехнологии
очистки сточных вод с использъованием пистиителорезовидной. Ташкент. 1993. С.30 
4
Музаффаров А. М., Таубаев Т.Т. Охрана водоемов и роль высшей водной растительности и водорослей в
очистке коммунально промышленных стоков// Мат.совещ.по охраны объектов раст мира рек Средней
Азии и Казахстана. Ташкент. 1971.С.5-7 

28 
Biologik hovuzlarda oqova suvlarni tozalashda mikroorganizmlardan tashqari 
tuban va yuksak suv o‘tlarining roli katta. Bular fotosintetik faoliyati natijasida suvni 
kislorod bilan boyitishdan tashqari suvdagi organik moddalarning parchalanishida 
ishtirok qilishadi va ulardan hosil bo‘lgan mineral moddalarni shimib olish yo‘li bilan 
o‘zlashtiradi va suvning tozalanish jarayonlarini tezlashtiradi. Ifloslangan suv 
havzalarida doimiy ravishda yuksak suv o‘simliklaridan qamish, qo‘g‘a va boshqalar 
o‘sib rivojlanadi. Yuksak suv o‘simliklarining oqova suvlarni tozalashdagi roli 
ko‘pgina adabiyotlarda izohlangan
1
. Akademik A.Muzaffarov va boshqalar fikricha, 
sun’iy sharoitda ekib o‘stirilgan yuksak o‘simliklar, oqova suv tarkibidagi organik va 
mineral moddalarni tezlik bilan cho‘ktirishi va o‘zlashtirishi sababli, qisqa muddat 
ichida oqova suv tozalanadi va qimmatbaho o‘simliklar biomassasi hosil bo‘ladi. 
Masalan: shahar maishiy–xizmat oqova suviga ekilgan pistiyaning massasi bir kun 
ichida 100–150 g/m ni tashkil qilgan. 
Yuksak suv o‘simliklari sanoat va kommunal–xo‘jalik oqova suvlarini oliy 
darajada tozalashi bir qator ilmiy ishlarda ko‘rsatilgan; Ya’ni, suv o‘simliklari suvdagi 
azotli birikmalarni o‘zlashtirishi tufayli suvni gullashidan va ikkinchi ifloslanishidan 
saqlaydi. Ayrim olimlarning ma’lumoticha, shoxbarg suv havzalarini ko‘k–yashil 
suvo‘tlarning gullashidan saqlaydi. N.M.Kabanovning(1962) ko‘rsatishicha, yuksak 
suv o‘simliklari oqova suvlarda oksidlanishning aerob fazasini tezlatadi va suvni 
erigan kislorod bilan boyitadi
2
. 
N.V.Galkina (1972) ayrim yuksak suv o‘simliklari qamish (Scirpus lacustris 
L), qo‘g‘a (Typha uhgustifolia), sitsaniya (Zizania lutifolia), kichik ryaska (Lemna 
minor) sanoat oqova suvidagi qo‘rg‘oshin, mis va sink moddalarini so‘rish 
qobiliyatiga ega ekanligini ko‘rsatgan. Suv havzalari tez– tez har xil zaharli moddalar, 
ya’ni fenol, neft mahsulotlari, pestitsidlar, sianidlar va boshqalar bilan ifloslanib 
turadi. Ayrim mualliflarning ko‘rsatishicha, yuqorida ko‘rsatilgan kimyoviy 
moddalar bir qator suv botqoq o‘simliklari tomonidan parchalanar ekan. Yuksak suv 
1
Шоякубов Р.Ш. Биологическая очистка сточных вод сельско-хозяйственных производств //В мат.V-
съезда ББГО.Куйбышев. 1986.С.225-227. 
2
Кабанов Н.М. Высшие водные растения в связи с загрязнением континентальных водоемов // Труды 
ВГБО. М., 1962-12-14. С.61-65. 

29 
o‘simliklari bo‘lgan suv havzalaridagi neft va neft mahsulotlarining parchalanishi 2–
3 barobar tezlashadi. Bu o‘simliklar oqova suvdagi neftni parchalovchi 
bakteriyalarning aktivligini oshirgan. Bir qator olimlarning yozishicha, yuksak suv 
o‘simliklari oqova suvlarning hisobidagi mineral elementlardan azot, fosfor, kalsiy va 
boshqa biogen moddalarni o‘zlarining o‘sib rivojlanishi uchun o‘zlashtiradi. Fransev, 
(1961); Taubaev, Bo’riyev, (1980); Madaliyeva, (1975); Merejko, (1973), 
yozishlaricha, yuksak suvbotqoq o‘simliklari mikroelementlarni yig‘ish qobiliyatiga 
ham ega. Shuning uchun ularning tarkibida marganets, mis va sink borligi aniqlangan. 
Qo‘g‘aning (Typha uhgustifolia) biomassasida misning miqdori 12,2, qamishda 6,4 
ryasnikda esa, 5,7 mg/kg bo‘lgan. Ko‘pchilik yuksak suv o‘simliklari suvdagi bo‘lgan 
pestitsidlarni o‘zlariga yig‘ish qobiliyatiga ega.
A.I.Merejkoning (1977) yozishicha, suv o‘simliklari zaharli moddalarni ikki xil 
yo‘l bilan o‘zlariga qabul qiladi: passivlik hamda aktivlik yo‘li bilan. 
1
O‘simlikka 
passivlik yo‘li bilan o‘tgan zaharli moddalar uning ma’lum bir organiga (hujayrasiga) 
yig‘iladi. Aktiv holatda qabul qilingan moddalar metobolizmda ishtirok qilib, ba’zan 
tashqi muhitga chiqishi ham mumkin. Zaharli moddalarning gidrobiontlarga yig‘ilish 
koeffitsiyenti to‘rt guruhga bo‘lingan. Birinchi guruhga kiradigan moddalar 
gidrobiontlarda 10 kungacha saqlanadi. Ikkinchi guruhga kiruvchi moddalar 11 
kundan 30 kungacha saqlanadi. Uchinchi guruh moddalari esa, 30–45 kungacha 
saqlanishi mumkin. To‘rtinchi guruh 45 kundan oshiq. Aktivlik bilan so‘riladigan 
zaharli moddalar, o‘simliklardan muhitga qaytib chiqadi (Vrachinskiy, 1977). 
Pestitsidlardan DDT miqdori 2000 mkg/l bo‘lganda, qamishning bargiga nisbatan 
ildizida 1,6 baravar ortiq bo‘lgan, GXSG ning miqdori esa, qamishning bargidan ko‘ra 
– ildizida 4–8 baravar ortiqcha bo‘lgan. Pestitsidlar suv o‘simliklarining fotosintetik
aktivligiga ham ta’sir qiladi. T.T.Taubaevning tadqiqotlariga ko‘ra ryaska, jeruxa va 
suv o‘simliklari Toshkent shahrining kommunal xo‘jalik va maishiy–xizmat oqova 
suvida yaxshi o‘sib rivojlangan. Uning fikricha ryaska bir sutka ichida 1 m
2
suv 
yuzasida 130–150 g biomassa beradi. Trostnik, rogozlar, rdestlar va ryaskalar 
1
Мережко А. И. К вопросу о роли высших водных растений в детоксикации вредных веществ в водоемах. 
Киев.: Наукова Думка. 1977.62. с. 

30 
kommunal xo‘jalik maishiy va xizmat oqova suvlariga ekilganda, suv barcha 
aralashmalardan tozalanadi. KBS 90–95% ga kamayadi
1
. Farg‘ona–Marg‘ilon sanoat 
markazi oqova suvini mikroskopik suvo‘tlar va yuksak suv o‘simliklari yordamida 
tozalash uchun maxsus biologik hovuzlar qurilgan. Biologik hovuzlarga suv 
o‘tlaridan xlorella, ssenedesmus va evglena, yuksak suv o‘simliklaridan trostnik va 
rogoz ekilganda, uning tozalanishi ancha tezlashgan (Vasigov va boshq., 1976).
Farg‘ona–Marg‘ilon sanoat markazi promueel oqova suvlarini yuksak suv 
o‘simliklari ta’sirida LBS va muvaffaqiyatlarga erishilgan. Maxsus akvariumlarda va 
kristallizatorlarda olib borilgan tajribalar natijasida BPK
5 
137,5 dan 44,6 mg 2 l gacha 
kamaygan. Suvning pastki qismida lari KBS 137 dan 44,6 mg/2l gacha kamaygan. 
Suvning pastki qismida o‘sadigan o‘simliklar bilan o‘tkazilgan tajribalar natijasida,
suvda 10 kun ichida kislorod miqdori 26,4 mg/l gacha yetgan. BPK
5 
va oksidlanish 
darajasi 72,2 dan 9,78 va 79,5 dan 40,4 mg 2 l gacha kamaygan
2
. Suv o‘tlar va yuksak 
suv o‘simliklarini oqova suvga ekkanda faqat u organik–mineral va bakteriologik 
ifloslanishdan tozalanib qolmasdan, qimmatbaho ozuqabop biomassa olinadi. 
Gidrobiontlarni oqova suvlarni tozalash uchun ularni biologik hovuzlarga va maxsus 
qurilmalarga ekish mumkin. Bir qator izlanishlar natijasida; rogolistnik 
(Cerazophyllum Qemersum), air (Acorus calamis), trosnik (Phraqmites communis) va 
boshqa suv o‘simliklari bakteriotsidlik xususiyatlariga ega ekanligi aniqlangan. 
Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi iqlimi sharoitida bir 
yil davomida 9–10 oy ichida oqova suvlarni biologik usul bilan tozalashda suvo‘tlari 
va yuksak suv o‘simliklari ekib, o‘stirish bilan ularning tozalanish darajasini 90–99 
foizga olib chiqish mumkin. Laboratoriya sharoitida suvo‘tlari va yuksak suv 
o‘simliklari tur va shtammlarning oqova suvlarini tozalashdagi darajasi o‘rganilgan. 
Buning uchun bir nechta korxonalardan chiqadigan oqova suvlarda chorvachilik, 
parrandachilik fabrikalari, cho‘chqachilik komplekslari, bo‘rdoqiga boqiladigan 
1
Музаффаров А. М., Таубаев Т.Т. Охрана водоемов и роль высшей водной растительности и водорослей в
очистке коммунально промышленных стоков// Мат.совещ.по охраны объектов раст мира рек Средней
Азии и Казахстана. Ташкент. 1971.С.5-7 
2
Юнусов И.И. Роль некоторых высших водный растений в очистке ст очных вод Фергано-
Маргиланского промузла Физолого биохимические аспекты культивирования водорослей и высших
водных растений в Узбекистане. Изд-во "Фан" УзССР. 1976.С 44-47. 

31 
mollar xonasida va boshqa mineral o‘g‘itlar ishlab chiqariladigan korxonalarda, 
shahar kommunal va maishiy xizmat xo‘jaliklarida, oltin ishlab chiqarish sanoat 
korxonasida, kanopni qayta ishlash korxonalaridan chiqadigan oqova suvlarda hamda 
yog‘–moy va pilla suvlarida suv o‘simliklari o‘stirilgan. (Muzaffarov va boshqalar, 
1972; Taubaev, Bo’riyev, 1980; Muzaffarov va boshqalar, 1982, 1983)
Aniqlanishicha, ko‘pchilik suvo‘tlarning va yuksak suv o‘simliklarining Farg‘ona–
Marg‘ilon sanoat markazidan chiqadigan oqova suvlarni tozalashda uning ahamiyati 
kattadir. Bulardan tashqari, tarkibida neft mahsulotlari (0,5–312 mg/l), fenol (0,1–
50,0 mg/l) hamda Toshkent, Ohangaron, Olmaliq shaharlaridan chiqadigan 
kommunal va maishiy xo‘jalik, parrandachilik va chorvachilik korxonalari oqova 
suvlarini tozalashda bu o‘simliklarning ham roli beqiyosdir. Bu shunday oqova 
suvlarni suvo‘tlardan xlorella (Clorella vulgarius Beisez), senedesmus (Scenedesmus 
obliquus), ankestradesmus (Ankistrodesmus angustus Bern) va yuksak suv 
o‘simliklaridan ryaska (Lemna minor) hamda spirodellalarni o‘stirish uchun ozuqa 
sifatida foydalanish mumkin. 
Tadqiqotchi I.Yunusov tomonidan yuksak suv o'simliklari qamish, trasnik
va boshqalar yordamida neftni qayta ishlash korxonalardan chiqayotgan oqova
suvlarni tozalash mumkinligi isbot qilib berilgan
1
. 
A.I.Muzaffarov va T.V.Vasigovlarning (1977) yozishicha, xlorella va 
ssenedesmusni maxsus qurilmalarda, kommunal xo‘jalik va maishiy xizmatlar oqova 
suvlarida o‘stirilganida ularning biomassasi 5–8 kunda 0,65–1,1, Farg‘ona–Marg‘ilon 
sanoat markazi aralash suvida 0,35–0,60, “O‘zbekiston” parrandachilik fabrikasi va 
Sergeli cho‘chqachilik kompleksida 0,7–1,0 g/l quruq massa hosil qilgan. Bu 
suvo‘tlarining bir sutkadagi o‘rtacha hosildorligi 1 metr kvadrat suv yuzasida 16,7–
21,6 g quruq massaga etgan. Ryaska va spirodellalarni parrandachilik oqova suvlariga 
ekkanda ularning hosildorligi 1 m
2
suv yuzasida 1 sutkada 100–110 va 125–176 g ho‘l 
massa cho‘chqachilik kompleksida esa, 98–140 va 153 g ni tashkil qilgan. Yashil 
suvo‘tlari ham oqova suvlarni tozalashda katta ahamiyatga ega. R.Sh.Shoyokubov va 
1
Юнусов И.И. Роль некоторых высших водный растений в очистке сточных вод Фергано-
Маргиланскогопромузла Физолого биохимические аспекты культивирования водорослей и высших водных 
растений в Узбекистане. Изд-во "Фан" УзССР. 1976.С 44-47 

32 
boshqalarning (1980) ko‘rsatishicha, “O‘zbekiston” parrandachilik fabrikasidan 
chiqadigan oqova suvlarning tarkibi) mikrobiologik jihatdan kuchli ifloslangan, 
umumiy kollektordan mikroorganizmlarning soni 135 mln. hujayra/ml da, shundan 
saprofitlar 825 ming hujayra /ml va ichak tayoqchalari bakteriyalari esa, 0,2 min 
hujayra/ml da. Ushbu suvga xlorokokk suvo‘tlaridan Ankistrodesmus angustu Bern 
ekilganida oqova suvining tarkibi organik va mineral moddalarda: tezlik bilan 
tozalangan. Tajribaning oxirida suvda erigan kislorodning miqdori 14,1 mg/l gacha 
ko‘paygan. BPK
5 
va oksidlanish darajasi 69,1 va 48. mg 0
2 
l gacha kamaygan. Ayrim 
suvo‘tlar va yuksak suv o‘simliklarining “O‘zbekiston” parrandachilik fabrikasi, 
“Sirg‘ali” cho‘chqachilik kompleksi hamda Andijon shahar kommunal xo‘jalik va 
ishlab chiqarish sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlarida o‘sishi, 
rivojlanishi, ularni har xil ifloslanishdan tozalanishi A.M.Muzaffarov va 
T.V.Vasigovlar (1987) tomonidan o‘rganilgan. Tajribada “O‘zbekiston” 
parrandachilik fabrikasi oqova suviga Ankistrodesmus angustus Bern., Chlorella 

Download 1,91 Mb.