Tadqiqot o’tkazish jarayonida qo’llanilgan usullar

49 
Laboratoriya sharoitida ishlab chiqarish korxonalari oqova suvlarida yuksak
suv o’simliklarining o’sishi, rivojlanishi va hosildorligini aniqlash hamda ularning 
ifloslangan suvlar tarkibidagi organo–mineral moddalardan tozalanish darajasini 
aniqlash uchun tajribalar o’tkazildi. Bunda bioremidatsiya metodi qo’llanildi. 
Bioremidatsiya – bu mikroorganizmlarning ko'payishini rag'batlantirish va 
maqsadli ifloslantiruvchi moddalarni parchalash uchun atrof–muhit sharoitlarini 
o'zgartirish orqali ifloslangan muhitni, shu jumladan suv, tuproq va yer osti 
materiallarini tozalash uchun ishlatiladigan jarayon. Odatda bioremidatsiya tez–tez 
ko'rinib turadigan holatlar – bu neftning to'kilishi, kislotali konlarni drenajlash bilan 
ifloslangan tuproqlar, yer osti quvurlari oqishi va jinoyat joyini tozalash. Ushbu toksik 
birikmalar mikroorganizmlarda mavjud bo'lgan fermentlar tomonidan metabollanadi 
Bioremidatsiya jarayonlarining aksariyati oksidlanish–qaytarilish reaktsiyalarini 
o'z ichiga oladi, bu yerda kamaytirilgan ifloslantiruvchi (masalan, uglevodorodlar) 
oksidlanishini rag'batlantirish uchun elektron aktseptori (odatda kislorod) qo'shiladi 
yoki oksidlangan ifloslantiruvchi moddalarni (nitrat, perxlorat) kamaytirish uchun 
elektron donor (odatda organik substrat) qo'shiladi. 
Bioremidatsiyaning yakuniy maqsadi tuproq va suv sifatini yaxshilash uchun 
zararli birikmalarni yo'q qilish yoki kamaytirishdir. 
Yuksak suv o’simliklarini o’stirish uchun 20 litrlik sharsimon, to’rtburchak 
akvariumlardan va kristalizatorlardan foydalanildi. 
Tajribalar o’tkazish jarayonida suv harorati va yorug’lik miqdori o’lchab borildi.
Suvning harorati (laboratoriya va biologik havzalarda) simobli termometr yordamida 
aniqlandi. 
Oqova suvlarda o’simliklarning o’sib, rivojlanib, hosil qilgan biomassasi 
(hosildorligi) tarozida o’lchash yo’li bilan aniqlandi. 
Suvning fizik–kimyoviy xususiyatlarini aniqlash uchun suvdan olingan 
namunalar plastmassa idishlarda “Suvta’minot” oqava suvlarni tozalash inshooti 
laboratoriyasiga tahlil uchun yuborildi. Namunalarni yetkazib berish vaqti 24 soatdan
oshmasligi kerak. 

50 
Oqova suvlarining fizik–kimyoviy tarkibining o'zgarishi, ya'ni yuksak suv 
o'simliklari ekkanga qadar va ekkandan keyingisi Y.Y.Lure, Strogonova N.S.
uslublari asosida aniqlandi. 
Suvni tozalash usullari va suvning sifat ko’rsatkichilarini aniqlash jarayonlari 
Termiz shahar “Suvta’minot” oqava suvlarni tozalash inshootida amalga oshiriladi.
U yerda Termiz shahar “Suvta’minot” oqava suvlarni tozalash inshooti bo’lim 
boshlig’i Bobomurodov O’ral rahbarligidagi jamoa faoliyat yuritadi. Kommunal–
maishiy oqava suvlar ushbu inshootda tozalash nasosi hamda tozalash hovuzidagi 
aerotenkt yordamida mexanik usulda tozalanadi. Mexanik tindirishdan so'ng oqova
suvlar maxsus aerotenkalarga yig'iladi u yerda suvga faol ,,il” aralashtirilib 
mikroorganizmlarga pastki maxsus trubalardan havo yuborib turiladi kislorod va faol 
cho'kma ta'sirida mikroorganizmlar oksidlanib cho'kma hosil bo'ladi. Bu 
jarayonning to'liq bajarilishi kislorod bilan ta'minlanginlik, yorug'lik va
temperaturaning normal holatda ushlab turilishi bilan erishiladi. Agarda suv
harorati past bo'lsa oksidlovchi mikroorganizmlar faolligi kamayadi oksidlanish
uzoq davom etadi. Agar suv harorati yuqori bo'lsa zararli mikroorganizmlar
faoliyati tezlashib ortib boraveradi va oksidlanishga bo'ysunmaydi. Bir necha kun
oksidlantirilgan suv alohida bochkalarda xlorlanib relefga tashlanadi. 60 % qayta
ishlab chiqarishga yuboriladi 
1
. 
O’.Bobomurodovning ma’lumotiga ko’ra kuniga 22700–23000 l gacha 
ifloslangan suv ushbu vositalar yordamida mexanik usulda tozalanadi. Mexanik 
tozalashdan o’tganidan so’ng suv inshooti yaqinida hosil qilingan qamishzordan 
iborat biologik hovuzga quyiladi. Biologik tozalashdan o’tgach esa, Amudaryo 
oqimiga quyiladi. O’.Bobomurodov tozalash jarayonidan o’tgan suvlar Surxondaryo 
viloyat SEO markazi tomonidan labaratoriya tekshiruvlaridan o’tkazilganda ijobiy 
natijalar ko’rsatayotganligini mamnuniyat bilan alohida ta’kidlab o’tdi.
Oqava suvlarni tozalash inshootining labaratoriya bo’limida suv namunalari sifat 
ko’rsatkichlari tahlil qilinadi. Labaratoriya kimyoviy tekshirish xonasida Labaratoriya 
1
Алимжанова Х. Закономерности распредления водорослей в бассейне р. Чирчик и их значение в определении
экологи-санитарного состояния водоемов. Автореф. дисс. докт. биол. наук. Т. 2009. c.-5. 

51 
xodimlari: kimyo muhandisi Sattorova Farangiz, va tahlil yig’uvchi Boboyeva Ozoda
tahlil qilish uchun keltirilgan ichimlik suvlarining xlor ionlari miqdorini, quruq 
cho’kmalar miqdorini kabi kimyoviy tekshiruvlarni; bak–labaratoriya bo’limida esa, 
bak–labarant Haqberdiyeva Muhayyo tomonidan ichak tayoqchalari koli–indeksini 
aniqlash jarayonlari amalga oshiriladi. 
Ichimlik suvi tarkibidagi xlor ionini aniqlash uchun 50 ml ichimlik suvi, 50 ml 
distillangan suv va 1 ml 5 %li monoxromat eritmasi qo’shib, so’ngra kumush nitrat 
bilan titrlandi. 
Oqova suvlarning fizik–kimyoviy tarkibi, o’simliklar ekkanga va ekkandan 
keyingi holatlari umumiy gidrokimyoviy uslublar asosida aniqlandi. 
Suvning harorati, namuna olingan paytida 0,1
0
C ga bo’lgan simobli
termometrda o’lchandi. 
Oqova suvlarda ishqorlilik va nordonlilik muhiti vodorod ionlar soni asosan
elektrometrik usul bo'yicha shisha elektrodlardan foydalangan holda aniqlanadi
1
. 
Vodorod ionlar soni aniqlash uchun pH–metr asbobidan (ionometr–I–105) 
foydalanildi. Vodorod ionlar sonini o'lchashdan oldin, pH turlicha bo'lgan bufer 
eritmalari tayyorlab olinadi hamda o'lchanadigan (tadqiqot qilinayotgan) suvdagi pH 
ni aniqlash uchun, uning pH soni, standart bufer eritmalarini qiyshiq kalibrovkasi 
asosida topiladi
2
. 
Suvning hidi, hidlash yo'li bilan ballar orqali aniqlandi.Hidni aniqlash uchun
parog sonini aniqlash zarur bo'lib, ya'ni aniqlanayotgan suvni hidi qancha toza
suv bilan suyultirilganda hid kelmaydigan nuqtasini topishdan iborat. 
Suv hidini aniqlash asosan xonada olib boriladi. Hidni aniqlashdan avval
chekish, odekalon, duxilardan foydalanish, shamollamaslik, allergiya bo'lmasligi 
lozim. Hidini aniqlash uchun parog sonini aniqlash zarur, ya'ni aniqlanayotgan
suvni hidi qancha toza suv bilan suyultirilgandan keyin kelmaydigan nuqtasini
1
Лысенко Н.Л., Дмитриева А.Г.Влияние хлорида меди на пресноводный фитопланктон в условиях модельных
экосистем // Актуальные проблемы современной альгологии: Тез. Докл. Всесоюз. конф. –1987. –121 с.
2
Кондратьеве Н.В.Морфологический подход к исследованию изменчивости популяций водорослей континентальных
водоемов //Гидробиолог.журн. - 1986. 22, №2. - С. 7- 13. 

52 
topishdan iborat. Buning uchun 500 ml kolbaga hidi aniqlanayotgan suvni
2.5.10.50.100.150 ml solinadi va ustiga toza suvni solib 200 ml gacha yetkaziladi. 
Boshqa bir kolbaga 200 ml nazorat variant sifatda toza suv solinadi va kolbalar 
qopqoq bilan berkitiladi. Ma'lum vaqtdan so'ng kolbalarni qopqog'ini ochib
bittadan hidlab ko'riladi va oxirida toza suv hidlanadi. So'ng suyultirilgan qaysi
kolbada hid kelmasligini aniqlab, parog soni topiladi. Buning uchun tahlil 
qilinayotgan suvni hajmi (ml) bilan suyultirish uchun solingan toza suvni hajmi 
(ml)ning yig’indisi tahlil qilinayotgan suvni hajmiga bo’linadi. 
Suvning rangi standart eritma kobalto–xrom shkalasi orqali aniqlandi. 
Suvning tiniqlik darajasi Sekki aylanmasi yordamida aniqlandi. 
Suvning quruq qoldig’ini aniqlash usuli asosan olingan namuna suvni 103 –105
gradus haroratda suv hammomida chinni kosachada parlatib qolgan qoldiqni 
tarozida tortishga asoslangan. 
Oqova suv rangini suv o'ti o'stirmasdan va o'stirgandan so'ng, suv optik
zichligini spektrofotometr asbobida, xar xil to'lqin uzunligida o'lchash orqali 
aniqlandi
1
. Buning uchun suvdan namuna olingandan so'ng 2 soat o'tgandan fil'trat
tashlab yuborilib, keyingisi 10 sm qalinlikdagi kyuvetaga solib (ikkinchi
kyuvetaga distillangan suv solinadi) SF–46 asbobida 400–760 bo'lgan to'lqin
uzunlikda namunani optik zichligi o'lchab chiqiladi va suvni rangi aniqlanadi
2
. 
Sulfat ionlarni gravimetrik aniqlashda 25–500 ml olingan oqova suv namunasi 
stakanga solinib, unga HCL qo'shilib (metal olov ranggacha) 50 ml qolgungacha
parlatib yuboriladi. Parlatgandan so'ng cho'kma hosil bo'ladi va uni issiq
distillangan suv bilan yuviladi va yana 50 ml qolguncha parlatib qaynatiladi
unga tomchilatib 5 % boriy xlorid eritmasi sulfat ionlari to'liq cho'kincha qo'shiladi. 
Hosil bo'lgan cho'kma eritmasi bilan 2 soat suv xammomida ushlab turiladi va
ertalabgacha sovuqda qoldiriladi. Keyingi kun cho'kma filtrlanadi, so'ng issiq suvda 
yuviladi, quritiladi va tortiladi 
1
Лысенко Н.Л., Дмитриева А.Г.Влияние хлорида меди на пресноводный фитопланктон в условиях
модельных экосистем // Актуальные проблемы современной альгологии: Тез. Докл. Всесоюз. конф. –
1987. –121 с. 
2
Музадкоров А. М., Таубаев Т. Т. Хлорелла (методы массового культивирования и применения). 
Ташкент: Фан, 1974. 110 с 

53 
Suvda erigan kislorodning miqdori Vinkler uslubi bilan aniqlandi.
Kislorodning biokimyoviy sarflanishi KBS oqova suvni suyultirish yo’li
bilan aniqlandi. Oqova suvlarning tarkibidagi organik moddalarning miqdoriga
qarab 100–500 marotabagacha suyultirilib 5 kun davomida 18–20
0
C haroratda 
inkubatsiyada saqlanib aniqlandi. 
Oksidlanish darajasida permanganat uslubi bilan aniqlandi. Oqova suv 10 
marotaba suyultirilib sulfat kislota hamda kaliy permanganat qo’shilib, titrlash 
yo’li bilan aniqlandi. 
Ammiakli azot–Nessler eritmasi orqali aniqlandi. 
Nitritli azot–Grissa eritmasi orqali aniqlandi. 
Xlor ionlarining miqdori kaliy dixromati qo’shib, kumush nitrat bilan
titrlab aniqlandi. 
Neft mahsulotlarini dietil efir yordamida aniqlandi (Lure, 1975, 1984, 
Straganova, 1980). 
Oqova suvdagi umumiy azot miqdori Keldali usuli bo'yicha aniqlandi. Ushbu 
usulda suvdagi organik moddalar sulfat kislotasi bilan ammoniy hosil qildi va uni 
ishqorlab hosil bo'lgan ammiak Keldali apparatida haydab titrlab aniqlandi. 
Suvning koli – titri va koli – indeksini aniqlash 1 l suv tarkibida uchraydigan 
ichak tayoqchalarining miqdoriga koli – indeks deyiladi. Eng kam miqdordagi suvda 
1 dona ichak tayoqchasining uchrashiga koli – titr deyiladi. Bular oziqa muhitidan 
probirkalarga qo’yilib, ichiga kichik probirka (gazavik) teskari holatda solinib, 1 ml 
tekshiriladigan suvdan quyilib yaxshilab aralashtiriladi. So’ngra probirkalar +45
0
C li 
termostatda 24 soat saqlanadi. Agar oziqa muhitining rangi to’q qizildan sariq rangga 
aylanib, kichik probirkalar ichi gaz pufaklari bilan tulgan bo’lsa, tekshirilayotgan 
suvda ichak tayoqchalarining borligini isbotlaydi. Ichak tayoqchalarini titriga qarab 
suvning koli – indeksi topiladi. Misol: tekshirilgan suvning koli – titri 0,5 ml. Shunday 
qilib 0,5 ml suvda 1 dona ichak tayoqchasi bo’lsa, 1 litrda 1000ml: 0,5 = 2000 dona 
bo’ladi. Bu yerda tekshirilgan suvning koli – indeksi 2000 ga teng bo’ladi. 

54 
Fosfor oksidi ko'rsatkichi kolorometrik usuli bo'yicha aniqlanib, bunda 
qo'rg'oshin xlorni fosfor bilan birikib, birikma hosil bo'lgan rangni fotokolorometr 
asbobida o'lchash orqali amalga oshiriladi. 
Barcha o’tkazilgan tajribalar 3–4 marotaba qaytarilib, o’rtacha ma’lumotlar 
olindi, pistiyaga nisbatan yuqori ekanligi aniqlandi. Labaratoriya sharoitida
bajarilgan ishlar ilova qilinadi. 

Download 1,91 Mb.