|
Sattarov abdumurod sattarovich oqava suvlardan sifatli
|
| bet | 2/25 | | Sana | 30.11.2023 | | Hajmi | 1,97 Mb. | | #108594 |
Bog'liq monograph Satorov indiya 2022 besh (1)Mas'ul muharrir:
|
B.N.Umarov, pedagogika fanlari boʼyicha falsafa doktori, Oʼzbekiston
|
Taqrizchilar:
|
N.A.Xo`jamshukurov, Toshkent kimyo texnologiya instituti professori, b.f.d. Oʼzbekiston
|
|
A.M.Begmatov, TerDU, Botanika kafedrasi dotsenti, Oʼzbekiston
|
Ushbu monografiya Termiz davlat universiteti Ilmiy Kengashining yig’ilishida muhokamadan o`tgan va chop etishga tavsiya qilingan (2022 yil “ ” dagi “ sonli qaror).
© https://novateurpublication.org/
KIRISH
Tadqiqotning dolzarbligi. Ekologik, biologik xavfsizlik muammosi milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylanganiga yarim asrdan oshdi. Tabiat va inson o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo‘larkan, bu qonuniyatlarni buzish o‘nglab bo‘lmas falokatlarni insoniyat boshiga solishi hozirgi kunda aslo sir bo‘lmay qoldi. Dunyoning qaysi burchagiga nazar tashlamang, turli xil ekologik muammolarga duch kelish tabiiy holga aylanib bormoqda. Markaziy Osiyo mintaqasini ham ekologik muammolardan holi zona deb bo‘lmaydi. Shunday ekologik muammolardan biri bu – chuchuk suv muammosidir. Biosferada chuchuk suv barcha suv zaxirasining bor–yo‘g‘i 2 foizini tashkil qilib, uning 99%i muzliklarga to‘g‘ri keladi. Daryo va ko‘llardagi chuchuk suv zaxirasi 90 ming km3 ni tashkil qilib, odam tomonidan yiliga uning 4 ming km3 qismi ishlatiladi. Shundan, qishloq xo'jaligida 70 % i, qolgan 30 %i esa, sanoat va maishiy xo‘jalikda qo’llaniladi. Hisob– kitoblarga qaraganda chuchuk suv zaxirasi insoniyatga yana bir necha o’n yilga yetadi xolos. Chuchuk suvning og'ir metallar, fenol, pestitsidlar, neft mahsulotlari, aktiv moddalar bilan zararlanishi yildan yilga kuchayib, hozirgi kunda yiliga 15 mlrd. tonnani tashkil etmoqda.
Atrof–muhit, shu jumladan suv va suv havzalarini har xil ifloslikdan himoya qilish hozirgi vaqtda dunyodagi eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Ekologiya muammolari hamda atrof–muhitni muhofaza qilish O‘zbekiston Respublikasida keyingi vaqtlarda global muammolar qatorida e’tiborga sazovor bo‘lmoqda. Ko‘pchilik ishlab chiqarish, kommunal xo‘jaliklaridan va qishloq xo‘jalik korxonalaridan chiqadigan oqova suvlar tozalanmasdan yoki chala tozalanib ochiq suv havzalariga tashlanmoqda. Suv bilan bog’liq muammolarni bartaraf etish maqsadida hukumatimiz tomonidan ko’plab qaror va farmonlar, ular asosida foydali va samarali islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “2017 — 2021–yillarda ichimlik suvi ta’minoti va kanalizatsiya tizimlarini kompleks rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish dasturi to‘g‘risida”gi PQ–2910–sonli qarorida “Qayd etib o‘tilsinki, O‘zbekistonda mustaqillik yillarida aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlashni yaxshilash
borasida kattagina ishlar amalga oshirildi. Ichimlik suvi ta’minoti tizimini rivojlantirish bo‘yicha g‘oyat muhim dasturlar va loyihalarni izchillik bilan ro‘yobga chiqarish shahar va tumanlarda, shu jumladan, qishloq joylarda suv ta’minoti holatini sezilarli darajada yaxshilash imkonini berdi.
Keyingi olti yilning o‘zidagina 13 ming kilometrga yaqin suv quvurlari va vodoprovod tarmoqlari, 1,6 mingtadan ko‘proq suv chiqarish quduqlari, shuningdek, 1,4 mingta suv bosimini hosil qiladigan minora va rezervuarlar barpo etildi hamda rekonstruksiya qilindi. Natijada, jumladan, xalqaro moliya tashkilotlarining grantlari va kreditlarini jalb etish hisobiga ichimlik suvi bilan ta’minlanmagan ko‘pgina aholi punktlari sifati va xavfsizligi bo‘yicha zamonaviy talablarga mos keladigan suv bilan ta’minlandi.
Shu bilan birga, ayrim mintaqalarni, eng avvalo, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Surxondaryo, Sirdaryo va Xorazm viloyatlarini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlashning bir qancha echilmagan muammolari hamon saqlanib qolmoqda”1, deb ta’kidlangan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3 fevraldagi “2018 yil uchun investitsiya va infratuzilmaviy loyihalar ro‘yxatlarini tasdiqlash to‘g‘risida” PQ– 3507–son qaroriga muvofiq 2018–yilda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi “Sof ichimlik suvi” jamg‘armasi hisobidan jami 584,7 mlrd so‘m, shu jumladan, respublika aholi punktlarini ichimlik suv va kanalizatsiya tizimlari bilan ta’minlashga 504,9 mlrd so‘m hamda qishloqda namunaviy loyihalar asosida qurilayotgan uy–joylar hamda xizmat uylari ichimlik suvi tarmoqlari qurilishiga 79,8 mlrd so‘m ajratilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin2.
Respublikamizda suv ta’minoti va oqova suv xizmatlarini ko‘rsatish yo‘nalishida amalga oshirilayotgan islohotlarni izchil davom ettirish, sohada shaffoflik hamda xususiy sektorning ishtirokini ta’minlash, “O‘zsuvta’minot” AJ va
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi PQ-2910-sonli “2017 — 2021-yillarda ichimlik suvi ta'minoti va kanalizatsiya tizimlarini kompleks rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish dasturi to'g'risida”gi Qarori. //manba:http:// www.lex.uz
2O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 29-avgustdagi 700-sonli “Respublika aholi punktlarida ichimlik suv ta'minoti va kanalizatsiya tizimlarini yanada yaxshilash chora-tadbirlari to'g'risida” Qarori // http:www.lex.uz
suv ta’minoti tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini oshirish, shuningdek, “2017
—2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida 2020–yil 1–oktabrdan boshlab ichimlik suvi ta’minoti va oqova suv sohasida investitsiya loyihalarini saralash, amalga oshirish hamda ularning natijadorligini monitoring qilish bo‘yicha tartib o‘rnatilishi belgilab berilgan1.
Daryolar, soylar, suv omborlari va boshqa suv havzalari, suv xo‘jaligi obyektlari hamda boshqa barcha suv manbalarini sanoat, qurilish, transport, qishloq xo‘jaligi va boshqa obyektlarning zararli ta’siridan muhofaza qilishni kuchaytirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2019 yil 11 dekabr “O‘zbekiston Respublikasi hududidagi suv obyektlarining suvni muhofaza qilish va sanitariya– muhofaza zonalarini belgilash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 981– sonli qarori qabul qilingan2.
Ma'lumki, suv resurslardan mukammal foydalanish va uni muhofaza qilishni asosiy vazifalaridan biri sanoat korxonalar, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi va maishiy–kommunal tarmoqlardan chiqadigan oqova suvlarni tozalab turli maqsadlarda ishlatish ekologiyani ustuvor yo'nalish bo'lib, bunda, ayniqsa, shahar oqova suvlarni biotexnologik tozalash muhim ahamiyatga egadir3. Suv resurslarini tejash va suv manbalarini toza gigiyenik holda saqlash maqsadida turli oqova suvlarini biotexnologik tozalash usulini takomillashtirish maqsadida olib borilayotgan ishlar hozirgi vaqtda o'zining dolzarbligi borasida ajralib turadi4. Bunda, ayniqsa, maishiy–kommunal oqova suvlarni biologik usulda tozalash bo'yicha olib borilayotgan ishlar ustuvor yo'nalishlardan biri hisoblanadi, chunki
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 25-sentabrdagi “Ichimlik suvi ta’minoti va oqova suv tizimini yanada takomillashtirish hamda sohadagi investitsiya loyihalari samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PF-6074-sonli Farmoni// http:www.lex.uz
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 11-dekabr, “O‘zbekiston Respublikasi hududidagi suv obyektlarining
suvni muhofaza qilish va sanitariya-muhofaza zonalarini belgilash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida” 981-sonli Qarori
Shoyaqubov R. Qishloq va sanoat korxonalari oqova suvlarini suv o'tlari va suv o'simliklari yordamida tozalash biotexnologiyasi/ Toshkent 2008-yil 136-143-b.
Ismailxodjaev B., Xidirboyeva G., Xolmatov U. Mikroskopik suv o'tlari va suv o'simliklari biotexnologiyaning istiqbolli
obyektlari /Mikroorganizmlar va biosfera. Xalqaro Simpozium materiali. T: 2015 63-64 b.
shaharsozlikni rivojlanishi hamda aholi soni oshib borishi, ushbu sohada ishlatiladigan suv resurslariga bo'lgan talabni yanada kuchaytiradi va chiqindi oqova suvlar yanada ortishiga olib keladi. Aholi punktlarida shakllangan oqova suvlarni ilg'or texnologiyalar asosida tozalash va tozalangan oqova suvlarni qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda foydalanish mumkinligini ko'rsatib berish eng dolzarb muammolar qatoriga kiradi.
Respublikamizdagi barcha hududlar singari Termiz shahri oqova suvlarini tozalash biotexnologiyasini yaratish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shu munosabat bilan Termiz shahridagi ifloslangan suvlarni yuksak suv o’simliklari ta’sirida tozalashning biotexnologiyasini o’rganish zarurdir. O’zbekiston Respublikasida neftni qayta ishlash, chorvachilik, parrandachilik sohalarida ko’p miqdorda suv ishlatiladi va natijada oqova suvlar hosil bo’ladi. Oqova suvlarning tarkibi har xil organik va kimyoviy elementlardan iborat. Ishlab chiqarish korxonalaridan chiqadigan oqova suvlarni tozalash bo’yicha ayrim olimlar tomonidan ilmiy tadqiqot ishlari qilingan. Bajarilgan ilmiy ishlar asosida oqova suvni industrial qurilmada (aerotenkda), ozonlash, suyultirish kabi usullar bilan bajariladi. Oqova suvlarni tozalash mexanik, fizik, kimyoviy va biologik uslublar qo’llaniladi. Oqova suvlarni har xil ifloslikdan tozalashda biotexnologik usullar muhim ahamiyatga ega. Yuksak suv o‘simliklari oqova suvlarni organo–mineral va bakteriologik ifloslikdan tozalashda faollik bilan ishtirok qilishadi, shuningdek, suvning tarkibidagi mineral tuzlar va karbonat angidrid gazi o’z navbatida suvda o’suvchi suv o’tlari tomonidan iste’mol qilinadi. Ular oqova suvlarda faollik bilan rivojlanib, katta miqdorda biomassa hosil qilish bilan bir vaqtda suvlarni har xil ifloslikdan 95–98 foizigacha tozalaydi. Hosil bo‘lgan biomassalar va suvlar xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llaniladi, shu jumladan baliqchilikda, chorvachilikda, parrandachilikda, qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishda va boshqa joylarda ishlatiladi. Bunday uslubdan ishlab chiqarish kombinatlaridan chiqadigan oqova suvlarni tozalashda foydalanish maqsadga muvofiqdir.
|
| |
