|
Tadqiqot o’tkazish jarayonida qo’llanilgan usullar
|
| bet | 14/25 | | Sana | 30.11.2023 | | Hajmi | 1,97 Mb. | | #108594 |
Bog'liq monograph Satorov indiya 2022 besh (1) Tadqiqot o’tkazish jarayonida qo’llanilgan usullar
Ichimlik suvlarning fizik xossasi va kimyoviy tarkibi Y. Lure (1984) uslublari bo‘yicha, algologik namunalarni yig‘ish, tahlil qilishda M.M.Gollerbax (1951), S.P.Vasser (1989) uslublaridan foydalanildi. Yuksak suv o‘simliklarini o‘stirishda akademik A.M.Muzaffarov (1986) va O.A.Ashurmetov (1996) tavsiya qilgan oziqa muhitlaridan foydalanildi.
1 Лурье Ю. Справочник по аналитической химии. М.: Химия 1986. с. – 256.
2 Рахимов К., Муззафаров А. М., Таубаев Т. Т. Культивирование и применение микроводорослей. Ташкент: Фан, 2009. 185 с
3 Национальные и международные нормативно-правовые документы водного права.//Юридический сборник.
№22 -Т.: с.-92
Laboratoriya sharoitida ishlab chiqarish korxonalari oqova suvlarida yuksak suv o’simliklarining o’sishi, rivojlanishi va hosildorligini aniqlash hamda ularning ifloslangan suvlar tarkibidagi organo–mineral moddalardan tozalanish darajasini aniqlash uchun tajribalar o’tkazildi. Bunda bioremidatsiya metodi qo’llanildi.
Bioremidatsiya – bu mikroorganizmlarning ko'payishini rag'batlantirish va maqsadli ifloslantiruvchi moddalarni parchalash uchun atrof–muhit sharoitlarini o'zgartirish orqali ifloslangan muhitni, shu jumladan suv, tuproq va yer osti materiallarini tozalash uchun ishlatiladigan jarayon. Odatda bioremidatsiya tez–tez ko'rinib turadigan holatlar – bu neftning to'kilishi, kislotali konlarni drenajlash bilan ifloslangan tuproqlar, yer osti quvurlari oqishi va jinoyat joyini tozalash. Ushbu toksik birikmalar mikroorganizmlarda mavjud bo'lgan fermentlar tomonidan metabollanadi Bioremidatsiya jarayonlarining aksariyati oksidlanish–qaytarilish reaktsiyalarini
o'z ichiga oladi, bu yerda kamaytirilgan ifloslantiruvchi (masalan, uglevodorodlar) oksidlanishini rag'batlantirish uchun elektron aktseptori (odatda kislorod) qo'shiladi yoki oksidlangan ifloslantiruvchi moddalarni (nitrat, perxlorat) kamaytirish uchun elektron donor (odatda organik substrat) qo'shiladi.
Bioremidatsiyaning yakuniy maqsadi tuproq va suv sifatini yaxshilash uchun zararli birikmalarni yo'q qilish yoki kamaytirishdir.
Yuksak suv o’simliklarini o’stirish uchun 20 litrlik sharsimon, to’rtburchak akvariumlardan va kristalizatorlardan foydalanildi.
Tajribalar o’tkazish jarayonida suv harorati va yorug’lik miqdori o’lchab borildi. Suvning harorati (laboratoriya va biologik havzalarda) simobli termometr yordamida aniqlandi.
Oqova suvlarda o’simliklarning o’sib, rivojlanib, hosil qilgan biomassasi (hosildorligi) tarozida o’lchash yo’li bilan aniqlandi.
Suvning fizik–kimyoviy xususiyatlarini aniqlash uchun suvdan olingan namunalar plastmassa idishlarda “Suvta’minot” oqava suvlarni tozalash inshooti laboratoriyasiga tahlil uchun yuborildi. Namunalarni yetkazib berish vaqti 24 soatdan oshmasligi kerak.
Oqova suvlarining fizik–kimyoviy tarkibining o'zgarishi, ya'ni yuksak suv o'simliklari ekkanga qadar va ekkandan keyingisi Y.Y.Lure, Strogonova N.S. uslublari asosida aniqlandi.
Suvni tozalash usullari va suvning sifat ko’rsatkichilarini aniqlash jarayonlari Termiz shahar “Suvta’minot” oqava suvlarni tozalash inshootida amalga oshiriladi. U yerda Termiz shahar “Suvta’minot” oqava suvlarni tozalash inshooti bo’lim boshlig’i Bobomurodov O’ral rahbarligidagi jamoa faoliyat yuritadi. Kommunal– maishiy oqava suvlar ushbu inshootda tozalash nasosi hamda tozalash hovuzidagi aerotenkt yordamida mexanik usulda tozalanadi. Mexanik tindirishdan so'ng oqova suvlar maxsus aerotenkalarga yig'iladi u yerda suvga faol ,,il” aralashtirilib mikroorganizmlarga pastki maxsus trubalardan havo yuborib turiladi kislorod va faol cho'kma ta'sirida mikroorganizmlar oksidlanib cho'kma hosil bo'ladi. Bu jarayonning to'liq bajarilishi kislorod bilan ta'minlanginlik, yorug'lik va temperaturaning normal holatda ushlab turilishi bilan erishiladi. Agarda suv harorati past bo'lsa oksidlovchi mikroorganizmlar faolligi kamayadi oksidlanish uzoq davom etadi. Agar suv harorati yuqori bo'lsa zararli mikroorganizmlar faoliyati tezlashib ortib boraveradi va oksidlanishga bo'ysunmaydi. Bir necha kun oksidlantirilgan suv alohida bochkalarda xlorlanib relefga tashlanadi. 60 % qayta
ishlab chiqarishga yuboriladi 1.
O’.Bobomurodovning ma’lumotiga ko’ra kuniga 22700–23000 l gacha ifloslangan suv ushbu vositalar yordamida mexanik usulda tozalanadi. Mexanik tozalashdan o’tganidan so’ng suv inshooti yaqinida hosil qilingan qamishzordan iborat biologik hovuzga quyiladi. Biologik tozalashdan o’tgach esa, Amudaryo oqimiga quyiladi. O’.Bobomurodov tozalash jarayonidan o’tgan suvlar Surxondaryo viloyat SEO markazi tomonidan labaratoriya tekshiruvlaridan o’tkazilganda ijobiy natijalar ko’rsatayotganligini mamnuniyat bilan alohida ta’kidlab o’tdi.
Oqava suvlarni tozalash inshootining labaratoriya bo’limida suv namunalari sifat ko’rsatkichlari tahlil qilinadi. Labaratoriya kimyoviy tekshirish xonasida Labaratoriya
1 Алимжанова Х. Закономерности распредления водорослей в бассейне р. Чирчик и их значение в определении экологи-санитарного состояния водоемов. Автореф. дисс. докт. биол. наук. Т. 2009. c.-5.
xodimlari: kimyo muhandisi Sattorova Farangiz, va tahlil yig’uvchi Boboyeva Ozoda tahlil qilish uchun keltirilgan ichimlik suvlarining xlor ionlari miqdorini, quruq cho’kmalar miqdorini kabi kimyoviy tekshiruvlarni; bak–labaratoriya bo’limida esa, bak–labarant Haqberdiyeva Muhayyo tomonidan ichak tayoqchalari koli–indeksini aniqlash jarayonlari amalga oshiriladi.
Ichimlik suvi tarkibidagi xlor ionini aniqlash uchun 50 ml ichimlik suvi, 50 ml distillangan suv va 1 ml 5 %li monoxromat eritmasi qo’shib, so’ngra kumush nitrat bilan titrlandi.
Oqova suvlarning fizik–kimyoviy tarkibi, o’simliklar ekkanga va ekkandan keyingi holatlari umumiy gidrokimyoviy uslublar asosida aniqlandi.
Suvning harorati, namuna olingan paytida 0,10 C ga bo’lgan simobli termometrda o’lchandi.
Oqova suvlarda ishqorlilik va nordonlilik muhiti vodorod ionlar soni asosan elektrometrik usul bo'yicha shisha elektrodlardan foydalangan holda aniqlanadi1. Vodorod ionlar soni aniqlash uchun pH–metr asbobidan (ionometr–I–105) foydalanildi. Vodorod ionlar sonini o'lchashdan oldin, pH turlicha bo'lgan bufer eritmalari tayyorlab olinadi hamda o'lchanadigan (tadqiqot qilinayotgan) suvdagi pH ni aniqlash uchun, uning pH soni, standart bufer eritmalarini qiyshiq kalibrovkasi asosida topiladi2.
Suvning hidi, hidlash yo'li bilan ballar orqali aniqlandi.Hidni aniqlash uchun parog sonini aniqlash zarur bo'lib, ya'ni aniqlanayotgan suvni hidi qancha toza suv bilan suyultirilganda hid kelmaydigan nuqtasini topishdan iborat.
Suv hidini aniqlash asosan xonada olib boriladi. Hidni aniqlashdan avval chekish, odekalon, duxilardan foydalanish, shamollamaslik, allergiya bo'lmasligi lozim. Hidini aniqlash uchun parog sonini aniqlash zarur, ya'ni aniqlanayotgan suvni hidi qancha toza suv bilan suyultirilgandan keyin kelmaydigan nuqtasini
Лысенко Н.Л., Дмитриева А.Г.Влияние хлорида меди на пресноводный фитопланктон в условиях модельных экосистем // Актуальные проблемы современной альгологии: Тез. Докл. Всесоюз. конф. –1987. –121 с.
Кондратьеве Н.В.Морфологический подход к исследованию изменчивости популяций водорослей континентальных водоемов //Гидробиолог.журн. - 1986. 22, №2. - С. 7- 13.
topishdan iborat. Buning uchun 500 ml kolbaga hidi aniqlanayotgan suvni 2.5.10.50.100.150 ml solinadi va ustiga toza suvni solib 200 ml gacha yetkaziladi. Boshqa bir kolbaga 200 ml nazorat variant sifatda toza suv solinadi va kolbalar qopqoq bilan berkitiladi. Ma'lum vaqtdan so'ng kolbalarni qopqog'ini ochib bittadan hidlab ko'riladi va oxirida toza suv hidlanadi. So'ng suyultirilgan qaysi kolbada hid kelmasligini aniqlab, parog soni topiladi. Buning uchun tahlil qilinayotgan suvni hajmi (ml) bilan suyultirish uchun solingan toza suvni hajmi (ml)ning yig’indisi tahlil qilinayotgan suvni hajmiga bo’linadi.
Suvning rangi standart eritma kobalto–xrom shkalasi orqali aniqlandi. Suvning tiniqlik darajasi Sekki aylanmasi yordamida aniqlandi.
Suvning quruq qoldig’ini aniqlash usuli asosan olingan namuna suvni 103 –105 gradus haroratda suv hammomida chinni kosachada parlatib qolgan qoldiqni tarozida tortishga asoslangan.
Oqova suv rangini suv o'ti o'stirmasdan va o'stirgandan so'ng, suv optik zichligini spektrofotometr asbobida, xar xil to'lqin uzunligida o'lchash orqali aniqlandi1. Buning uchun suvdan namuna olingandan so'ng 2 soat o'tgandan fil'trat tashlab yuborilib, keyingisi 10 sm qalinlikdagi kyuvetaga solib (ikkinchi kyuvetaga distillangan suv solinadi) SF–46 asbobida 400–760 bo'lgan to'lqin uzunlikda namunani optik zichligi o'lchab chiqiladi va suvni rangi aniqlanadi2.
Sulfat ionlarni gravimetrik aniqlashda 25–500 ml olingan oqova suv namunasi stakanga solinib, unga HCL qo'shilib (metal olov ranggacha) 50 ml qolgungacha parlatib yuboriladi. Parlatgandan so'ng cho'kma hosil bo'ladi va uni issiq distillangan suv bilan yuviladi va yana 50 ml qolguncha parlatib qaynatiladi unga tomchilatib 5 % boriy xlorid eritmasi sulfat ionlari to'liq cho'kincha qo'shiladi. Hosil bo'lgan cho'kma eritmasi bilan 2 soat suv xammomida ushlab turiladi va ertalabgacha sovuqda qoldiriladi. Keyingi kun cho'kma filtrlanadi, so'ng issiq suvda yuviladi, quritiladi va tortiladi
1 Лысенко Н.Л., Дмитриева А.Г.Влияние хлорида меди на пресноводный фитопланктон в условиях модельных экосистем // Актуальные проблемы современной альгологии: Тез. Докл. Всесоюз. конф. – 1987. –121 с.
2 Музадкоров А. М., Таубаев Т. Т. Хлорелла (методы массового культивирования и применения). Ташкент: Фан, 1974. 110 с
Suvda erigan kislorodning miqdori Vinkler uslubi bilan aniqlandi.
Kislorodning biokimyoviy sarflanishi KBS oqova suvni suyultirish yo’li bilan aniqlandi. Oqova suvlarning tarkibidagi organik moddalarning miqdoriga qarab 100–500 marotabagacha suyultirilib 5 kun davomida 18–200C haroratda inkubatsiyada saqlanib aniqlandi.
Oksidlanish darajasida permanganat uslubi bilan aniqlandi. Oqova suv 10 marotaba suyultirilib sulfat kislota hamda kaliy permanganat qo’shilib, titrlash yo’li bilan aniqlandi.
Ammiakli azot–Nessler eritmasi orqali aniqlandi. Nitritli azot–Grissa eritmasi orqali aniqlandi.
Xlor ionlarining miqdori kaliy dixromati qo’shib, kumush nitrat bilan titrlab aniqlandi.
Neft mahsulotlarini dietil efir yordamida aniqlandi (Lure, 1975, 1984, Straganova, 1980).
Oqova suvdagi umumiy azot miqdori Keldali usuli bo'yicha aniqlandi. Ushbu usulda suvdagi organik moddalar sulfat kislotasi bilan ammoniy hosil qildi va uni ishqorlab hosil bo'lgan ammiak Keldali apparatida haydab titrlab aniqlandi.
Suvning koli – titri va koli – indeksini aniqlash 1 l suv tarkibida uchraydigan ichak tayoqchalarining miqdoriga koli – indeks deyiladi. Eng kam miqdordagi suvda 1 dona ichak tayoqchasining uchrashiga koli – titr deyiladi. Bular oziqa muhitidan probirkalarga qo’yilib, ichiga kichik probirka (gazavik) teskari holatda solinib, 1 ml tekshiriladigan suvdan quyilib yaxshilab aralashtiriladi. So’ngra probirkalar +450C li termostatda 24 soat saqlanadi. Agar oziqa muhitining rangi to’q qizildan sariq rangga aylanib, kichik probirkalar ichi gaz pufaklari bilan tulgan bo’lsa, tekshirilayotgan suvda ichak tayoqchalarining borligini isbotlaydi. Ichak tayoqchalarini titriga qarab suvning koli – indeksi topiladi. Misol: tekshirilgan suvning koli – titri 0,5 ml. Shunday qilib 0,5 ml suvda 1 dona ichak tayoqchasi bo’lsa, 1 litrda 1000ml: 0,5 = 2000 dona bo’ladi. Bu yerda tekshirilgan suvning koli – indeksi 2000 ga teng bo’ladi.
Fosfor oksidi ko'rsatkichi kolorometrik usuli bo'yicha aniqlanib, bunda qo'rg'oshin xlorni fosfor bilan birikib, birikma hosil bo'lgan rangni fotokolorometr asbobida o'lchash orqali amalga oshiriladi.
Barcha o’tkazilgan tajribalar 3–4 marotaba qaytarilib, o’rtacha ma’lumotlar olindi, pistiyaga nisbatan yuqori ekanligi aniqlandi. Labaratoriya sharoitida bajarilgan ishlar ilova qilinadi.
|
| |
