|
Sattarov abdumurod sattarovich oqava suvlardan sifatli
|
| bet | 4/25 | | Sana | 30.11.2023 | | Hajmi | 1,97 Mb. | | #108594 |
Bog'liq monograph Satorov indiya 2022 besh (1)Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Kuzatuv, bioremidatsiya usuli, mikrobiologik usullar, texnik–laboratoriya usullari, statistik usullar.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishning ilmiy ahamiyati, ushbu ish yuzasidan olib borilgan tajribalar natijasida aniqlangan ma’lumotlardan ilmiy maqolalar yozishda va amaliy qo‘llanmalar tayyorlashda foydalanish mumkin.
Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, ushbu ish yuzasidan olib borilgan tajribalar natijasida aniqlangan ma’lumotlardan yuksak suv o‘simliklari yordamida ifloslangan suvlarni tozalash texnologiyasini amaliyotda qo‘llash imkonini beradi.
I BOB. OQAVA SUVLARNI TOZALASHNING O’RGANILGANLIK DARAJASI
Suvning tirik organizmlar va xalq xo‘jaligi uchun ahamiyati
Insoniyat jamiyat uchun suv beqiyos ahamiyatga ega. Suv murakkab mineral bo‘lib, tabiatda gaz, suyuq va qattiq (muz) holatlarda uchraydi. Yer sharining suv resurslariga okean, dengizlar, daryo va ko‘llar, sun’iy suv havzalari, tog‘ va qutb muzliklari, yer osti suvlari, tuproq, atmosfera va tirik organizmlar tarkibidagi suvlar kiradi. Yer yuzidagi okean, dengizlarning umumiy maydoni quruqlik yuzasiga qaraganda deyarli 2,5 barobar ko‘pdir, ya’ni dunyo okean suvlari Yer sharining ¾ qismini egallagan bo‘lib, uning o‘rtacha chuqurligi 4000 metrga tengdir. Daryo va ko‘l suvlari esa, quruqlik yuzasining 3 % ini egallaydi. Muzliklar esa, quruqlikning 11 % iga teng bo‘lgan maydonni egallaydi. Quruqlik yuzasining 4% ini botqoqlik va botqoqlangan yerlar tashkil qiladi. Yer sharining umumiy suvlar zaxirasini asosiy qismini ya’ni 94%, dunyo okeani hisobiga to‘g‘ri keladi. Sayyoramizda jami suvning 97,2% ini sho‘r, 2,8 foizini esa, chuchuk suvlar tashkil qiladi. Chuchuk suvning eng ko‘p miqdori tabiiy muzliklarda to‘plangan. Dunyo bo‘yicha chuchuk suvning asosiy qismi Antarktida, Arktika va Grenlandiya muzliklarida saqlanib kelmoqda. Chuchuk suv resurslarining ko‘pgina qismi daryo suvlari hisobiga to‘g‘ri keladi. Bu suv inson tomonidan foydalanish uchun eng yaroqli suvlardan hisoblanadi. Hozirgi kunda insoniyat taraqqiyotida toza suvga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin juda tez sur’atlarda ortib bormoqda, chunki insonning xo‘jalik faoliyatini toza suvsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Suv yer yuzasidagi iqlimni vujudga keltirishda asosiy omillardan biri, suv bug‘lari esa, alohida ahamiyatga egadir1.
Atmosfera suvlarisiz joyning ob–havosini tasavvur etib bo‘lmaydi. Havoda suv bug‘larining miqdori Yer yuzasining qaysi kenglikda joylashishiga bog‘liq: ekvator havosida suv bug‘lari eng ko‘p bo‘lsa, qutbiy o‘lkalarda eng kam bo‘ladi. Shuningdek, yil fasllariga bog‘liq holda atmosferadagi suv bug‘larini miqdori
1 Xo'jjiyev S.O. Yuksak suv o'simliklarining oqova suvlarda o'sishi, rivojlanishi va ularni tozalashdagi mohiyati// Ijodkor yoshlar va fan-texnika taraqqiyoti: Resp. ilm-amal konf. to'pl. –Buxoro, 2004. –B. 127-128
o‘zgaradi. Bulutlarda ko‘p namlik to‘plangan bo‘lib, ba’zilarida yuzlab tonna suv bo‘ladi. Bu gigant suv massalaridan iborat bo‘lgan havo oqimlari yer yuzasida bir yerdan ikkinchisiga ko‘chib joylarga namgarchilik keltiradi, bunda joyning havo haroratiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Suv shunday qudratli kuchga egaki, yerning hozirgi relyefi suvning bunday uzluksiz faoliyati natijasida shakllangan va bu relyef qiyofa istiqbolda yanada o‘zgarib murakkablashdi. Suv qattiq jinslardan tuzilgan tog‘ tizimlarini yemiradi. Toshlar orasidagi suvlar muzlaganda yoriqlarni kengaytirib metindan mustahkam granit va bazaltlarni ham yorib yuboradi. Suv tog‘ jinslari tarkibidagi minerallarni sekin–asta yemirib, ularni eritib vodiylarga yetkazadi. Hozirgi kunda suvlarni toza saqlab qolish butun insoniyatni jiddiy tashvishga solib turgan muammolardan bo‘lib qolmoqda.
Organik dunyoni va insoniyat jamiyatini suvsiz tasavvur qilish qiyin. Chunki o‘simlik tanasini 80–90%, hayvon organizmining 75%i suvdan iborat. Yangi tug‘ilgan chaqaloq tanasining 70 foizi, katta yoshdagi kishi organizmning 65 foizini suv tashkil etadi. 70 kilogramm og‘irlikdagi o‘rta yoshdagi kishining 45 kg.mi suvdan iborat. Suvsiz hayot yo`q. Yer yuzasidagi tabiiy chuqurliklarning suv bilan to‘lishi natijasida ko‘llar hosil bo‘ladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda 50 ta sug‘orish kanallari va 16 ta suv omborlari mavjud. Ularning ko‘pchiligi (80 foizi) tekisliklarda joylashgan. Dunyodagi chuchuk suv zaxirasining 3/4 qismi muz shaklida Artika, Antarktida va baland tog‘ muzliklarida joylashgandir.
O‘rta Osiyo tog‘laridagi muzliklarning umumiy maydoni Katta Kavkaz muzliklari maydonidan 9.5 marta, Oltoy muzliklaridan esa, qariyb 28 marta kattadir. Dunyodagi eng yirik tog‘ muzliklaridan biri Fedchenko muzligida (muzlik uzunligi 77,8 km, eni 1500–3000 m., maydoni 907 km, qalinligi 700–1000 metr) chuchuk suv zaxirasi 250 milliard m3ga tengdir. Keyingi yillarda xo‘jalik ehtiyojlari uchun yer osti suvlaridan tobora ko‘proq foydalanilmoqda. Yer osti suvlari Rossiya, Qozog‘iston va O‘rta Osiyo respublikalarida, ayniqsa, ko‘p.
Mutaxassislarning fikricha, sanoqli yillardan so‘ng “qora oltin” e’tibordan chetda qolib, jahon bozorida yetakchi o‘rinni oddiygina chuchuk suv egallaydi. Hozirning o‘zida 2,0 mlrd. dan ortiq aholi chuchuk suv yetishmasligi sharoitida
yashamoqda. 2025 yilga kelib, ularning soni 3 mlrd.dan ortishi, namlik yetishmasligidan esa, yer sayyorasining 40% aholisi aziyat chekishi mumkinligi ta’kidlanmoqda1.
Dunyo mamlakatlari aholisi sonining ko‘payishi xuddi shu sur’atda bo‘lsa, suv resurslariga bo‘lgan talabning yildan–yilga ortib borishi aniqdir. O‘zbekiston ehtiyoji uchun yiliga o‘rtacha qancha miqdorda suv zarur bo‘ladi? Ushbu savolga javob berish uchun O‘zbekistonda suv resurslaridan iqtisodiyotning turli tarmoqlarida foydalanish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tahlil qilamiz.
Suvning inson hayotida qay darajada ahamiyatli ekanligini quyidagi oddiygina misollar orqali ko‘rishimiz mumkin. Masalan, rivojlanayotgan davlatlarda chuchuk suv zahirasining 70–90%i qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishda foydalaniladi. Sholining har 1 kg ni yetishtirish uchun 3000 l suv talab qilinadi.
Qayd etish lozimki, yiliga bir kishi o‘rta miqdorda 58 kg guruch iste’mol qiladi. 400 grammli non mahsuloti ishlab chiqarishga ketadigan bug‘doyni yetishtirish uchun 550 l, rivojlanayotgan davlatlarda 100 gramm go‘sht mahsulotini tayyorlash uchun 1500 l, rivojlangan davlatlarda esa, 7000 l suv kerak bo‘ladi.
Respublikada iste’mol qilinayotgan suv miqdorining 95% daryo va soylardan olinadi. Suvni is’temolchilarga o‘z vaqtida va kerakli miqdorda yetkazib berish maqsadida ko‘plab kanal va zovur, doimiy nasos stansiyalari qurilgan.
Respublikamiz qishloq xo‘jaligi sug‘orma dehqonchilikga asoslangan. Suv xo‘jaligida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 kub metrdan ortiq bo‘lgan 75 yirik kanal, umumiy hajmi 18,6 kubmetr bo‘lgan 53 suv va 32, 4 ming kilometr xo‘jaliklar aro kanallar, 4889 ta nasos agregatlari, 1479 ta doimiy nasos stansiyalari, 10180 ta tik drenaj va suv chiqish quduqlari, 30,4 ming kilometr xo‘jaliklararo kollektorlar bor2. Suv inshootlarini ishlatish va yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlarni O‘zbekiston Respublikasi suv va qishloq xo‘jaligi vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari bajaradi. Aholining dunyo miqyosida yildan–yil ortib borishi yangidan–yangi, ilgari bo‘lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana
1 Il`yasov A.S., Xo'jjiev S.O., Jumaboyev B.Y., Bakayev X.YU. Oqova suvlardagi ksenobiotiklarning tirik organizmlarga ta'siri va ularni yuksak suv o'simliklari bilan tozalash/ Tavsiyalar.- Navoiy: NavDPI, 2008.– 16 b
2 Ergashev S. A., Otaboyev Sh., Sharipov R. Suvning inson hayotidagi ekologik mohiyati. T.: Fan, 2009.
shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz–chegarasizdek bo‘lib ko‘rinadi. Lekin, aslida unday emas. Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1500 million kub km bo‘lsa, uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa, yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa, barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko‘rinib turganidek, ichimlik suv masalasi dunyodagi eng og‘ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi.
Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. Sug‘oriladigan hududlarda suv tabiatning bebaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog‘liq. Zotan suv tugagan joyda hayot ham tugaydi. Shunday bo‘lsada Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan. Yiliga 78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr keltiradigan Sirdaryo asosiy suv manbalaridir.
Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60–yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko‘lamda o‘zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazdi.
|
| |
