|
Qobiliyat nazariyalari talqini
|
| bet | 64/201 | | Sana | 20.06.2024 | | Hajmi | 43,37 Mb. | | #264727 |
Bog'liq «servis» fakultеti «kasb ta\'limi» kafеdrasi6.Qobiliyat nazariyalari talqini
Rus psixologi A. G. Kovalev o‘z tadqiqotlarida qobiliyatning tabiati va tashxis qilish yo‘llarini tekshirishga muvaffaq bo‘lgan. Muallifning ta’rificha, qobiliyat deganda birorta xususiyatning o‘zini emas, balki inson shaxsining faoliyat talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda yuqori ko‘rsatkichlarga erishishni ta’minlay oladigan xususiyatlar ansambli yoki sintezini tushunish kerak. Uning ta’kidlashicha, qobiliyatning tuzilishida tayanch va yetakchi xususiyatlarni, va nihoyat, muayyan fonni yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish kerak. Hamma qobiliyatlar uchun asosiy, tayanch xususiyati kuzatuvchanlik- ko‘ra bilish ko‘nikmasidir. Uning yetakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishdir. A.G.Kovalov yordamchi xususiyatlar qatoriga xotira (u faoliyat talablariga muvofiq ravishda o‘ziga xos ko‘nikishga ega), emotsionallik, ya’ni his-tuyg‘uga beriluvchanlik (bu xususiyat shaxsning faolligini oshiradi).
Muallif ta’kidlashicha, ilmiy mavhumlash qobiliyatning ikki darajasini farqlash imkonini beradi: reproduktiv aks ettirish darajasi. O‘z qobiliyati rivojlanishining birinchi darajasida turgan shaxs bilimlarni juda mohirlik bilan o‘zlashtiradi, faoliyatni o‘rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. Ikkinchi darajada turgan inson esa yangilik yaratishga qodir bo‘ladi. Psixologiya fanida qobiliyat to‘g‘risida gap ketganda uchta o‘ziga xos konsepsiya mavjudligi ta’kidlanadi. A.G.Kovalev asarida bayon qilinishicha, ulardan biri, qobiliyat shaxsning biologik jihatidan determinlashgan, ya’ni biologik jihatdan bog‘langan xususiyatlaridir, qobiliyatning ro‘yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiy fondga bog‘liq, deb tushuntiriladi. XIX asrda F.Galton, XX asrda Kotslar talant irsiydir, faqat imtiyozli tabahalarning vakillarigina boy irsiy merosga ega bo‘ladilar, degan xulosaga keladilar.
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari, qobiliyatni butunlay hayot va tarbiyaning ijtimoiy sharoiti belgilaydi, deb uqtiriladi. Masalan, Gelvetsiy o‘z davrida, tarbiya yordamida geniy yaratsa bo‘ladi, degan edi. Amerikalik olim U.Eshbi, insonning qobiliyati yashab turgan davrida stixiyali ravishda o‘zidan o‘zi va ongli tarzda ta’lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, shularning natijasi o‘laroq masalalarni yechish uchun tegishli dastlabki rejalar va dasturlar vujudga keladi. Fiziologik olimlar miyaning tuzilishidan individual xususiyatlar bo‘lsa, bu hol miyaning funksiyalarida o‘z aksini topmasligi mumkin emas, deb qayd qilinadi.
A.G.Kovalev ta’kidlashicha, qobiliyatning uchinchi konsepsiyasining tarafdorlari ancha to‘g‘ri pozitsiyada turadilar. So‘ngi nazariyada qilinishicha, tabiiy kuchlar, zehn nishonalari va qobiliyatning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy sharoit mavjud bo‘lishi kerak. Muallif zehn nishonalari deganda anatomik-fiziologik xususiyatlardan ko‘ra, ko‘proq psixologik-fiziologik xislatlarni tushunish kerakligini uqtiradi. Zehn muayyan bir faoliyatga (maxsus qobiliyat) yoki hamma narsaga nisbatan ustuvorlik qiziquvchanlikda (umumiy qobiliyat) moyillikda va intilishda ko‘rinadi.
A.G.Kovalev Edison fikriga asoslanib («bunda faqat 1 foizgina geniy bo‘lsa, 99 foiz ter to‘kish bo‘lgan»), hamma buyuk kishilar bag‘oyat mehnatsevarlikka va katta ishchanlikka ega bo‘lganlari holda, hatto nerv tizimsi tabiiy kuchsiz bo‘lsa-da, sub’ektiv ravishda o‘z yutuqlarini qobiliyatdan emas, balki mehnatdan deb baholaganlar.
Qobiliyatning rivojlanishi va shakllanishi, birinchidan, ma’lum bir faoliyatga moyillik yoki intilish borligiga va faoliyat natijalarining sifatiga qarab, tegishli tabiiy zehn nishonalarini aniqlash yo‘li bilan, ikkinchidan, mutaxassis rahbarligida tizimli faoliyatga jalb etish orqali shaxsning tabiiy xususiyatlarini chiniqtirish va rivojlantirish yo‘li bilan, uchunchidan, umumlashgan aqliy operatsiyalarni shakllantirish yo‘li bilan, to‘rtinchidan, o‘quvchining maxsus qobiliyatini kamol toptirishni jadallashtirishni ta’minlovchi shaxsni har tomonlama rivojlantirish yo‘li bilan, beshinchidan, shaxsning faollik alomatlarini tarbiyalash yo‘li bilan, oltichidan, o‘quvchilarga nisbatan individual munosabatda bo‘lishni umumiy talablar bilan to‘g‘ri qo‘shib olib borishdir.
Muallif mulohazasiga qaraganda, adabiy qobiliyatning tayanch xususiyati yumshoq ko‘ngillilik va ta’sirchanlikdir. Ta’sirchanlik deganda idrokning jonliligi va o‘tkirligini, emotsional iltifotgo‘ylikning naqadar kuchliligini tushunish kerak. Ijod uchun yolg‘iz ko‘ra bilish qobiliyatning o‘zi kamlik qiladi, ko‘rganlarni qayta o‘zgartira bilish, kuzatilayotgan narsani boshqa hayotiy taassurotlar bilan fikran bog‘lay olish ham muhimdir. Kuzatilayotgan narsalar va ayniqsa yaratilayotgan obrazlarni qobiliyatida namoyon bo‘ladi hamda bu adabiyotda ko‘pincha ichdan ko‘rish qobiliyati deb ataladi.
Adabiy qobiliyatni tekshirish-shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning qobiliyatlari qobiliyasizlaridan, V.P.Yagunkovaning ma’lumotlari bo‘yicha, idrok qilishning aniqligi va xotirasi bilan, yangi original obraz va syujetlar tuzishdagi tafakkur kuchi va tasavvur bilan, ijodiy vaziyatning engilgina yuzaga kelishi bilan, so‘z boyligi va til sezgisi bilan farqlanadilar. Ba’zi birlarida voqeilikka mulohazali mantiqiy munosabatda bo‘lish ustun tursa, boshqalarida obrazli emotsional munosabat ustundir, uchinchilarida esa bularning ham ikkisi mujassamdir. V.P.Yagunkova sinaluvchilarning adabiy qobiliyatini tashxis qilishda quyidagi ko‘rsatkichlarni mezon tariqasida oladi, chunonchi, a) idrok etish va xotiraning aniqligi; b) emotsional ta’sirchanligi; v) tasavvurning kuchi va jonli tilni his qilish kabilar.
S.P.Kudryaseva tadqiqotida ilk o‘spirinning adabiy qobiliyati ikki tipga ajratiladi: adabiy-tanqidiy tip va badiiy-ijodiy. Birinchi tip badiiy asarlarni tushunchalar asosida tahlil qilishning o‘sganligiga e’tibor qilinadi. Ikkinchi tip adabiy asarlarni o‘qish vaqtida va adabiy mavzuga bayon yozishda hayajonlanish va ijodiy yondashishga ahamiyat qaratiladi.
V.A.Krutetskiy mamavzutik qobiliyat tuzilishiga quyidagilarni kiritadi:
1) qobiliyatda bolalarning mamavzutik materialni qabul qilishi borasidagi qobiliyatiga mamavzutik ob’ektlar, munosabat va amallarni shakl holga keltirib idrok qilish mamavzutik materialga o‘ziga xos «yig‘ma» analitik-sintetik ishlov berish qobiliyatini qayd qilish lozim;
2) qobiliyatli o‘quvchilarning fikrlashi quyidagilar bilan: a) miqdoriy va fazoviy munosabatlar, sonlar va belgilar simvolikasi sohalarida mantiqiy fikrlash qobiliyati; b) mamavzutik materialni tez va keng umumlashtira olish; v) mamavzutik mulohazalar jarayonida qisqacha aqliy xulosalar yordamida fikrlashga moyillik; g) fikrlash jarayonlarining nihoyatda moslashuvchan va harakatchanligi; d) yechishda ravshanlik, soddalik, ratsionallik va ixchamlikka intilish;
3) mamavzutik axborotni xotirada saqlash va hokazo.
Mamavzutik qobiliyatning borligini taxmin qilishga asos bo‘ladigan tashqi alomatlarni belgilash mumkin. Muallif taxminicha, bular quyidagilar:
1) o‘quvchining mamavzutikaga oid ochiq-oydin qiziqishini namoish qilishi, xech kim majbur qilmasdan, o‘zining bo‘sh vaqtini sarflab, mamavzutika bilan bajoni dil shug‘ullanishga moillik:
2) muayyan mamavzutik ko‘nikma va malakalarni odatdagidan kichikroq yoshda o‘zlashtirish qobiliyati:
3) mamavzutikani o‘zlashtirish sohasida tez siljib borish:
4) mamavzutik taraqqiyot va yutuqlarning yuqori darajasi.
Mamlakatimiz psixologi M. G. Davletshin texnikaviy qobiliyat ustida tadqiqot ishlari olib borgan yetakchi mutaxassis hisoblanadi. Muallif texnikaviy qobiliyat deganda shaxsning individual psixik xususiyatlaridan tuzilgan shunday o‘ziga xos birikmalarni tushunadiki, u shaxsning texnikaviy faolityaga yaroqlilik darajasini va u bilan muvaffaqiyatli ravishda shug‘ullana olishini anqlaydi.
M. G. Davletshin ham ananaviy yo‘ldan borib, texnikaviy qobiliyatni ikkita o‘sha nomdagi tipga ajratadi hamda yetaksi tayanch xususiyatlarini o‘zgarishsiz holdairadi. Lekin boshqalardan farqli o‘laroq etakchi xususiyatlar rivojlangan texnikaviy fikrlash va fazoviy tasavvurdan iboratdir. Uning talqinicha, texnikaviy iste’dodli shaxs bo‘lishi uchun unda: a) amaliy jihatdan fahmli: b) texnik moslamalarni tahlil qila olish qobiliyati: v) narsalarni montaj qilib qismlardan butun hosil qila olshi qobiliyati bo‘lishi shart. M.G.Davletshin texnikaviy iste’dod ko‘rsatkichlarini an’anaviy baholashni tan olgan holda (ko‘z bilan chamalash, fazoviy tasavvur, texnikaviy tahlil, konstruksiyalash qobiliyati) o‘zining original yondashuvini ishlab chiqqan. Texnikaviy qobiliyat darajasini tashxis qilish uchun tekshirishlarda ishlab chiqilgan eksperimental masalalarning to‘qqizta seriyasidan foydalanadi.
|
| |
