22
Bir o’lchamli va ko’p o’lchamli avtomatik tizimlar.
Tizimlar oddiy va murakkab turlarga bo’linadi. Murakkab boshqaruv
tizimlarining normal ishlashini ta’minlash uchun tizimni tashkil etuvchi har bir
elemendarningholatini nazorat kilib turish maqsadga muvofikdir.
Tizim
elementlarining holatlarini nazorat qiladigan va zarur xollarda ularning nosozliklari
tug’risida ma’lumot signali beradigan o’lchovvositalari nazorat elementlari
hisoblanadi. Bu o’z navbatida avtomatik boshqaruv tizimining sifatdi va ishonchli
ishlashini ta’minlaydi. Odatda boshqaruv ob’ektida va boshqaruv tizimi
elementlarida
turli
harakatlantiruchi
kuchlar
mavjud
bo’ladi.
Tashqi
harakatlantiruvchi kuchlarni kirish o’zgaruvchilari, kirish funksiyalari yoki kirish
signallari deyiladi. Ko’pincha boshqaruvvazifalari haqida ma’lumot beruvchi turli
o’lchov asboblarining signallari avtomatik boshqaruv tizimida kirish o’zgaruvchisi
bo’lib keladi. O’lchov asboblarining haqiqiy signallari
doim xatoliklar va chetga
chiqishlar haqida ma’lumot beradi. Bitta kirish va bitta chiqish yo’liga ega
bo’lgantizimlar odatda bir o’lchovli tizim deyiladi.
Bir necha kirish va chiqish yo’llariga ega bo’lgantizimlar esa ko’p
o’lchovli tizimhisoblanadi vao’lchovli tizimlar bitta kirish va bir nechta chiqish
yo’llariga ega bo’ladilar yoki teskarisi. Shunday tizimlar ham uchraydiki, ularda
kirish signallari ma’lum liniyalar bo’ylab, yuzaga
yoki maydonga uzluksiz
taqsimlanib turadi va ularning parametrlari taqsimlangan tizim deyiladi. Bundan
keyin biz tizim deganda avtomatik tizimni nazarda tutamiz.
Yuqorida
aytilgan
muloxazalardan
EHM
larning
zamonaviy
avtomatikadagi roli yaqqol ko’rinadi. Murakkab boshqaruvtizimlarini, ayniksa
ko’p sonli ob’ektlarni yoki turli murakkab jarayonlarni boshqarishga mo’ljallangan
boshqaruvtizimlarini tezkor hisoblash mashinalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Shuning uchun ham bugungi kunda avtomatikaning taraqqiyotiniboshqarish
tizimini texnik vositalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Umuman olganda tizimlar chiziqli va chiziqli bo’lmagan turlarga bo’linadi.
chiziqli tenglamalarda yoziladigan tizimlarga
chiziqli tizimlar deyiladi, aks holda
tizim chiziqli bo’lmagan tizim deyiladi.
23
Tizim tarkibida atiga bittagina chiziqli bo’lmagan, ya’ni chiziqli
tenglamada ifodalanmaydigan zvenoning bo’lishi tizimning chiziqli bo’lmasligiga
olib keladi. Barcha chiziqli bo’lmagan avtomatik boshqaruv tizimilarni hisoblash
uchun biror-bir umumiy qonuniyatga ega bo’lmagan usul mavjud emas. Faqat juda
oddiy va quyi darajadagi chiziqli bo’lmaganavtomatik
boshqaruv tizimilarda
qo’llanilishi mumkin bo’lgan ba’zi usullar mavjud. Agar tizimga kiradigan kattalik
X ning qiymatlar diapozonini cheklamaydigan bo’lsak unda barcha real avtomatik
boshqaruv tizimilar chiziqli bo’lmagan avtomatik boshqaruv tizimiga aylanadiva
chiziqli bo’lmagan tizimlarni yechimini topishning murakkablashtiradi hamda
tizimni iloji boricha soddalashtirishni talab qiladi. Bu o’z navbatida chiziqli
bo’lmagan tizimlarni chiziqlashtirishga olib keladi.
