«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

matnda qay yo‘sinda namoyon bo‘ladi?

1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek

xalq og‘zaki poetik ijodi. T., ≪O‘qituvchi≫, 1990, 4—14-betlar.

19

ENG QADIMGI XALQ OG‘ZAKI IJODI

Faraz qilaylik, siz yaqin kishingiz bilan biron joyda

uchrashishga kelishgansiz. Ammo kutgan odamingiz vaqtida

oldingizga kelmadi. Shundan keyin xayolingizni har xil

shubhalar egallaydi. Avvalo, tez orada kelib qolar, deysiz.

Bir oz o‘tgach, kelishilgan joyda anglashil movchilik

bo‘ldimikan, deb o‘ylaysiz. Vaqt yana o‘tavergach,

taxminiy sabablar soni ham ko‘payaveradi. Oxiri fikringizdan

ko‘ngilsiz voqealar tizimi o‘ta boshlaydi. Xullas,

uchrashuvga yetib kelmagan kimsaning kechga qolish

sababini bilmaguningizgacha tinchimaysiz.

Qadim-qadim zamonlarda yashagan ajdodlarimizga

dunyoda ro‘y berayotgan voqea-hodisalar ham ana shunday

tinchlik bermagan. Masalan, o‘ta qattiq yer silkinishi sodir

bo‘lsa, yer o‘rtasida magma deb atalmish cho‘g‘ borligini,

uning harakatga kelish oqibatida yer qimirlashlari bo‘lishini

ilmiy asoslay olmagan bechora odamlar yerimizni ho‘kiz

shoxida ko‘tarib turgan bo‘lsa kerak, ho‘kiz charchaganida

shoxlarini qimirlatib, dam olsa kerak, oqibatda yer qimirlaydi,

deb faraz qilganlar. Chunki bular u paytlarda hatto

yerning dumaloq ekanini ham bilishmas edi. Bunday

faraziy mulohazalar shunday ko‘p bo‘lgan-ki, o‘tmishdagi

odamlar ularga javob topishga ham ulgurmaganlar. Ammo

fikr yuritish, taxminiy sabablar topish xususiyatlari hozirgi

dunyo kishisida ham ajdodlar dunyo qarashiga yaqin holda

saqlanib qolgan, deyish mumkin.

Inson hamisha har bir hodisadan o‘ziga manfaatli jihatlarini

topishga urinadi. Xayolan bu manfaatlarni asoslashga

sabablar axtaradi. Zamonlar o‘tgani sari turmush tajribasi

mazkur hodisalarni turlarga bo‘lish, ulardan foydali va

zararlilarni ajratish imkonini beradi. Oqibatda xalq

tasavvurida bunday bo‘lsa yaxshi, bunday bo‘lsa, yomon

degan tushunchalar paydo bo‘ladi.

Masalan, safarga chiqqan odam yo‘lda oq tuyasi bor karvonni

uchratsa, uning maqsadi amalga oshgan bo‘lishi

mumkin. Yo‘lovchi uzoqdan bo‘rini ko‘rib qolsa, uning

hayo tida ijobiy o‘zgarish ro‘y bergandir. Tulkini uchratsa,

aksincha bo‘lgandir. Tushida bas hang kiyinib, egarlangan oq

otda chavandozlik qilgan yigitning ishlari yurishib ketgandir.

Xonadoniga qal dirg‘och in qo‘ygan oila tez orada oyoqqa

20

turib, mushkullari osonlashgandir. Aksincha, biron sabab

Ukki sayragan hovli xonavayron bo‘lgan dir. Bu mi -

sollarning har biri o‘nlab, yuzlab marta tajribada sinalgan.

Ularning izohini har kim har xil sharhlagan. Ayrimlari o‘sha

kutilgan natijani bermagan hamdir. Lekin xalq ongida yillar

o‘tgani sari o‘ziga xos hukmlar paydo bo‘lib borgan. Bu

hukmlar son jihatidan ko‘payib urf-odatlarga, rasm-rusumlarga

asos: suvga tupurma, qaldirg‘och inini buzma,

qarg‘ishga qoladigan ish qilma, birovga tamasiz yaxshilik qil,

hatto bir sochiqqa bir paytda ikki kishi qo‘l artmasin, yoki

shaftolini bo‘lib yeb bo‘lmaydi, kabi tushunchalar ana shunday

hodisalarning ro‘y berishi natijasida asrlar davomida

o‘zbeklar ongida shakllanib kelgan.

Xalqimizning tabiati shu darajada nozik bo‘lganki,

uning tasavvurida raqamlar, ranglar ham yangi-yangi mulohazalar

hosil qilgan. Akademik shoir G‘afur G‘ulom

Alisher Navoiyning ≪Farhod va Shirin≫ dostonini to‘liq

sharh bilan nashrga tayyorlashda Xoqon farzandli bo‘lgan

kuni mamlakatidagi hamma devorlarni qora rangli ipak

matolar bilan bezash buyrug‘ini berganini aytadi.

Tabiiyki, nima uchun podsho farzand ko‘rgan kuni

butun yurtini qora harir libosda ko‘rishni xohlagan, degan

savol tug‘iladi. Gap shundaki, Navoiy yashagan paytda

qora rang buyuklik, ulug‘lik ramzi hisoblangan. Bu tushuncha

hozir ham ayrim viloyatlarda saqlangan. O‘zbeklarda

Qoravoy, Qorajon, Qora botir, Qoraxon degan ismlarning

qo‘yilishi ham bu fikrni dalillaydi. Shuningdek, malla —

yetuklik, oq-poklik, tozalik, yashil—yoshlik kabi ma’nolarni

anglatgan.

Yuqorida aytilgan fikrlarning hammasi jamlangan holda

mifik dunyoqarash belgilari hisoblanadi. Bu belgilarning

shakllanish davri, paydo bo‘lish muddati shu qadar

qadimiyki, ularni yillar, o‘n yillar, yuz yillar bilan emas,

balki ming yillar bilan o‘lchash mumkindir.

Uzoq qadim zamonlarda odamlarni hayratga soladigan

savollar juda ko‘p bo‘lgan. Xususan, inson va tabiat qanday

paydo bo‘ldi, tabiatdagi o‘zgarishlar nimalar oqibatida ro‘y

beradi, nima uchun yomg‘ir yog‘adi, yer qimirlaydi kabi

muammolar ajdodlarimizni o‘ylashga, o‘zlaricha izohlar

topishga majbur qilgan. Bu paytlarda ham hali yozuvlar,

quyosh, yer, osmon tushunchalari haqidagi ilmiy sharhlar

21

bo‘lmagan. Natijada, o‘tmish ajdodlarimiz butun dunyoni

o‘ylab topadilar. Ularning tasavvurlarida bu ilohiy kuchlar

asosan ikki toifaga bo‘lingan edi. Birinchi toifani odamlarga

yordam beradigan xudolar, ikkinchi toifani zarar keltiruvchi

xudolar deb tasavvur qilganlar. Shunday qilib, dunyoning,

insoniyatning, tabiatning, odamlarning paydo bo‘lishi

haqidagi eng qadimgi sodda hikoyalarni miflar deb atash

qabul qilingan. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining ≪Devonu

lug‘otit turk≫ asarida ≪sav≫ so‘zining ma’nosini beradi.

Olimlarning ta’kidlashicha, bu so‘z ota-bobolarimizning

aytgan birinchi gaplaridan iboratdir. ≪Savlashmoq≫ esa otalar

so‘zini eslab suhbatlashishni anglatadi. Ma’lum bo‘ladiki,

≪sav≫ so‘zini ham mif ma’nosiga yaqinligi bor. Shu -

ningdek, o‘tgan asrlarda yaratilgan ilmiy adabiyotlarda arab

tilidan kirib kelgan asotir so‘zini ham eslash mumkin.

Chunki bu so‘z ham o‘z ma’nosi jihatidan mif atamasiga

yaqin turadi. Ammo hozirgi zamondagi ilmiy adabiyotlarda

va folklorshunoslikka oid tadqiqotlarda mif so‘zini qo‘llash

qabul qilingan. Shuning uchun ≪sav≫ (turkiy), ≪asotir≫

(arab), so‘zlari o‘rnida ≪mif≫ni qo‘llash maqsadga mu -

vofiqdir. O‘zbek ensiklopediyasida ≪mif≫ yunoncha ≪mif -

hos≫dan olingan bo‘lib rivoyat, afsona tushunchalarini

anglatishi qayd etiladi Ayni paytda ≪mif... — koinot va ha -

yotning paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, xudolar va afso -

naviy qahramonlar haqida ibtidoiy zamon kishilari tushun -

chalari ning badiiy ifodasi≫ — deb belgilab qo‘yilgan. Shun -

day qilib, mif deganda, eng qadimgi afsona, rivoyat, hikoya -

larni tushu nish mumkin. O‘rta Osiyoda yashaydigan xalqlar -

ning o‘tmish hayoti bilan bog‘liq miflarnnig dastlabki namunalari

≪Avesto≫ kitobida uchraydi. Bu kitobda yaxshilik va

yomonlik kuchlari Mitra, Anaxita, Kayumars, Yima (Jam -

shid), Gershasp (Elikbek) timsollarida namoyon bo‘lgan.

yaxshilik keltiruvchi xudo sifatida paydo bo‘lgan Mitrani

hech qanday yovuz kuch yenga olmas edi, chunki u qilich

kesmaydigan, nayza o‘tmaydigan, suvda cho‘kmaydigan,

hatto o‘tda yonmaydigan fazilatlarga ham ega edi. Shuning

uchun urushga otlanishda, ovga chiqishda, dehqonchilik va

chorvachilikda odamlar Mitrani o‘z qatorlarida turgan

kuch-quvvat sifatida his qilishga odatlanishadi. Nisbatan

keyin paydo bo‘lgan va turkiy xalqlar o‘rtasida ko‘p shuhrat

22

qozongan ≪O‘g‘uznoma≫, ≪Kitobi Dadam Qo‘rqut≫larda

jarayonlariga yordam beruvchi tayanch qahramonlarni

tasavvur qilganlar. Mifni o‘rganuvchi fan mifologiya deb

ataladi. Mifologiyada 3 ta asosiy tushuncha muhim

hisoblanadi.

1. Totem.

2. Fetish.

3. Anima.

paytgacha o‘zlariga homiy deb bilgan hayvonlarni tushunamiz.

Jumladan, burgut, sher, yo‘lbars, bo‘ri, ilon (ajdar),

humo kabi hayvonlar va qushlar ko‘p xalqlarda alohida

e’zozlanadi. O‘zbek xalqi hozirgi paytda ham yo‘lbars, ilon,

bo‘ri, ayiq, tuya, ot, qo‘y, qaldirg‘och, burgut, baliq kabi

qushlar va hayvonlarga hamisha hurmat bilan qaraydilar.

Ularning yashash joylarini sababsiz buzish, o‘zlarini biron

ehtiyoj sezilmagan paytda bezovta qilish, o‘ldirish gunoh

hisoblangan. Ayni paytda, safardagi odamning bo‘rini,

burgutni, oq tuyani uchratishi yaxshilik belgisi hisoblangan.

Hatto bu mavjudotlarni tushda ko‘rishni ham yaxshilikka

yo‘yganlar. Ma’lum bo‘ladiki, totemizm belgisi o‘zbek

xalqining maishiy hayotida shu paytgacha o‘z ta’siriga ega.

Shunday qilib, yer kurrasining turli hududlarida yashaydigan

xalqlar tabiiy sharoitlarga qarab, turli narsa, hayvon va

qushlarni o‘zlariga homiy deb bilganlar: hatto, hozir ham

bayroqlariga, gerblariga ularning tasvirini ramz sifatida ki -

ritganlar. O‘zbekiston Respublikasi bayro g‘ida oy va

yulduz lar, gerbida humo ana shunday timsol sifatida

muhrlanib qolganligini eslang.

Qashqadaryo viloyatida tug‘ilgan farzand hayotdan ko‘z

yumaversa, oila boshlig‘i — ota toqqa chiqib bo‘ri ovlagan.

Bo‘rini o‘ldirib, uning lunjini kesib yangi tug‘ilgan chaqaloqni

o‘tqazishgan, terisini beshikning tagiga solishgan, tishlari

va tirnog‘ini beshikka o‘yinchoq qilib osib qo‘yishgan.

Bu bilan yangi tug‘ilgan go‘dakka bo‘rining homiylik qilishi

belgilangan. Endi bo‘ri uni turli ins-jinslardan hamisha

asraguvchi homiyga aylangan. Bolaga esa Bo‘riboy,

Gurkiboy, Bo‘ritosh, Bo‘rixon deb ism qo‘yishgan. Buni

qarang-ki, aynan ana shu farzand keyinchalik uzoq umr

ko‘rgan. Bu hollarning qanchalik hayot haqiqatiga mos kelishini

hozirgi zamon ilmi ham izohlay olmaydi.

23

Fetish — insonlar tomonidan alohida e’tibor bilan qa -

raladigan narsa, predmetlar tushunchasini anglatadi.

Xususan, turkiy xalqlarda quyosh, oy, yer, ayrim yulduz lar,

suv, tuproq, yoy, qilich, qalam kabilarga asrlar davomida

alohida hurmat bildirilgan. Masalan, yigit kishining pichoq

yo‘qotishi, yoyining sinishi yomonlik belgisi bo‘lib kelgan,

ayni paytda tuproq, suv bilan doimiy ra vishda yaqin bo‘lish

baxt hisoblangan.

O‘zbeklar hamisha fetish tushunchasiga juda mas’uli -

yatli munosabatda bo‘lganlar. ≪Suvga tupurma≫, ≪do‘ppingni

yo‘qotma≫ kabi tushunchalar fikrimizga dalil bo‘la oladi.

Odatda fetish ma’no jihatdan totemdan ancha keng

tasavvur qilinadi. Chunki, har bir rang, har bir narsa, predmet,

tush va hokazolar xalqimiz tarixida alohida o‘ringa ega

bo‘lgan.

o‘z ta’sirini saqlab qolgan. Albatta, oilada farzand tug‘ilgani

zahoti unga ism qo‘yish odati yaxshi tashvishga aylangan.

Oila a’zolari o‘z farzandlariga hamisha eng mazmunli, eng

go‘zal, eng ta’sirchan ism qo‘yishni xohlaganlar.

Oilada ism qo‘yish alohida an’ana hisoblangan. Odatda

ismni piri-badavlat, uvali-juvali, xalq-orasida katta obro‘ga

ega bo‘lgan qariya qo‘ygan. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib

olingan ≪Alpomish≫ dostonida Boybo‘ri va Boysari farzandlariga

ism qo‘yish lavhasini eslaylik: ≪Bir vaqt shunda biylar

qarasa, uzoqdan bir qalandar ko‘rinib kelaberdi. Biylarning

esiga (tushdi): Ravzada ≪Qalandar bo‘lib borib, o‘zim otini

qo‘yib kelaman≫, — degan ovozni eshitgan edi. Shunday

qarasa, yaxshi nurli bir qalandar mast bo‘lib, qalandarday

bo‘lib, shul majlisga qarab kela berdi. Xaloyiqlar ham

ko‘rdi: Tarzi gul yuzli, shirin so‘zli, bir siyosatli kishi qalandar

bo‘lib kelayotir, o‘zga kishilarga bu qalandarning holiahvoli

ma’lum emas, Ravzadagi so‘zlagan ovozni eshitgani

sababli Sho himardon pirim shul kishi bo‘lmasa, — deb biylar

o‘rnidan turib, oldiga peshvoz chiqib, salom berib zi -

yorat qilib, majlisxonaga boshlab olib keldi. Shunda

farzandlarning uchovini olib kelib, Shohimardon piri ning

etagiga soldi. Shohimardon piri Boybo‘rining o‘g‘lini otini

Hakimbek qo‘ydi, o‘ng kiftiga besh qo‘lini urdi. Besh

qo‘lining o‘rni dog‘ bo‘lib, besh panjaning o‘rni bilinib

qoldi. Qizining otini Qaldir g‘ochoyim qo‘ydi. Boysari ning

qizini otini Oybarchin qo‘ydi≫. Xalqimizda Hasan; Fotima

24

va Zuhra; Arofat, Ortiq, Mashrab, Tojixon, Tojiboy;

mulohazalar bor. Ayni choqda Muhammad, Abu Ali,

Ulug‘bek, Alisher kabi ismlar bolaga og‘irilk qilishi, bunday

ismli bolalar o‘zlariga niho yatda ehtiyot bo‘lishlari lozimligi

ham turli yo‘llar bilan ta’kidlanadi. Har holda ko‘pincha

har bir inson yillar o‘tishi bilan o‘z ismiga mos tabiatga ega

bo‘lishini hayot tajribasi ham tasdiqlaydi. Shuning uchun

ism shaxs haqida dastlabki ma’lumot beruv chi belgi sifatida

o‘z bahosini olgan.

Anima — inson tomonidan totem va fetishga ishonch

bilan qarash ma’nosini anglatadi. Tushga ishonish oddiy

hayotda ro‘y berayotgan voqealardan kelajak haqida

tasavvur hosil qilishga urinish odatlari animizm ta’siri bilan

bog‘liqdir. To‘g‘ri, aksari paytlarda odamlar irimlarni xush

ko‘rmaydilar, lekin tarixiy jihatdan shakllangan urf-odatlarimiz,

rasm-rusumlarimizda totemizm, fetishizm, animizm

belgilari aniq sezilib turadi. Bunday voqea-hodi -

salarga bo‘lgan munosabat badiiy adabi yotimizda ham o‘z

ifodasini topgan. G‘. G‘ulomning ≪Shum bola≫ qissasidagi

o‘choq olldida ro‘y bergan hodisani, O‘lmas Umarbekov,

O‘tkir Hoshimov asarlaridagi ayrim lavhalarni eslasak

kifoyadir.

Hayot taraqqiyoti asta-sekin miflarda o‘z aksini topgan

voqea va hodisalarni ilmiy jihatdan izohlash holatlarini

kuchaytirdi. Jumladan, yil davomida fasllarning o‘zgarishi,

quyosh va oyning tutilishi, yer qimirlashlar, zamon o‘tishi

bilan ilmiy jihatdan asoslab berildi. Asta-sekinlik bilan

insonlarning o‘zlari tabiat hodisalariga aralashdilar, ilm-fan

rivojlandi. Dehqonchilik, chorvachilik sohasida qator-qator

yangiliklar paydo bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar ma’lum darajada

miflarga bo‘lgan munosabatlarga ham yangilik kiritdi.

Shundan so‘ng qadim-qadim zamonlarda ro‘y bergan

muhim ahamiyatli voqealar miflar bilan uyg‘unlasha boshladi.

Natijada, badiiy tafakkurning miflarda ifodalanishi

ta’sirida sekin-asta xalq og‘zaki ijodi namunalari badiiy

jihatdan mukammal asar sifatida paydo bo‘la boshladi.

Bu o‘rinda N. M. Mallayevning ≪O‘zbek adabiyoti ta -

rixi≫ kitobidan Kayumars, Jamshid mifini misol sifatida

keltirish maqsadga muvofiqdir.

Mifologiyaga ko‘ra, Gaya Martan (Kayumars-u

25

Gavomard, ya’ni ho‘kiz-kishi, deb ham yuritilgan), yer

Mazda (Xurmuz) tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan:

ho‘kizdan va odamdan tashkil topgan ekan. Insoniyatning

ashaddiy dushmani bo‘lgan Axriman Kayumarsni o‘ldiradi.

Kayumars jasadining ho‘kiz qismidan 55 xil don, 12 xil

o‘slimlik, sigir va ho‘kiz, ulardan esa 272 xil foydali

hayvonlar paydo bo‘ladi; odam qismidan insonning erkak

va ayol jinsi hamda metall vujudga keladi. Shunday qilib,

Kayumars birinchi inson va insoniyat hayotining ibtidosi

sifatida tasvirlanadi. Kayumars yozma adabiyotda ham

qayta-qayta uchraydi. Jumladan, u Firdavsiyning ≪Shoh -

noma≫sida kishilarni zulmatdan, g‘orlarda yashashdan

qutqarib, uy-joy va shaharlar bino qilgan qahramon shoh

sifatida gavdalantiriladi. Kayumar obrazi tasviriy san’atda

ham ma’lum iz qoldirgan. 1932 yilda Tali Barzuda

(Samarqand yaqinida) topilgan sopolga ishlangan surat

shuni ko‘rsatadi. Bu suratda gavdasining pastki qismi

ho‘kiz, yuqori qismi odam bo‘lgan bir shakl tasvirlangan.

Yima (Jamshid) ham Kayumars kabi najotkor qahramon

sifatida tasvirlanadi. ≪Avesto≫da bayon etilishicha, u

adolatli hukmron bo‘lib, uning davrida qahraton sovuq va

jazirama issiq ham, qarish va o‘lish ham bo‘lmagan ekan.

Jamshid yer yuzini uch baravar kengaytiradi, chorvani va

turli xil qushlarni nihoyatda ko‘paytiradi... Biroq qahraton

qish boshlanib, kishilarga ofat keltiradi. Qish o‘tib, qormuzlar

erib, yaylovlarni suv bosadi. Shunda Jamshid yana

najotkor bo‘ladi. U katta g‘ovlar qurib kishilarni va ular ning

mol-mulkini suv toshqinidan saqlab qoladi, uy-joylar quradi,

ariqlar ochadi.

Shunday qilib, Kayumars va Jamshid mifologik obraz -

lari Axriman va uning devlariga qarshi kurashda xalq

najotkori sifatida tasvirlanadi, kishilarning ma’naviy

g‘alabasi va o‘z kelajagiga ishonchini ifodalaydi. Jamshid

obrazining ayrim qadimgi izlari o‘zbek xalqining ≪Kitobi

Jamshid≫ asarida ham saqlangan.

Xalq ijodida mifologik obrazlar bilan birga afsonaviy

qahramonlar obrazi ham vujudga keladi. Bu qahrmonlar

kishilarning osoyishtaligi va baxt-saodati uchun kurashib,

fidokorlik ko‘rsatadilar. Biroq bu kurash dastlabki davrlarda

ko‘pincha ajdar, dev va jin kabi g‘ayritabiiy kuchlarga

qarshi qaratiladi. Ajdar, dev, jin va boshqalar ayni zamon-

26

da har xil yomonlikning timsoli sifatida gavdalanuvchi

yat va tabiatdagi baxtsizlik hamda turli ofatlarning sababi va

mohiyatini tushunolmagan bo‘lsalar ham, o‘z kuch-quvvatlariga

ishonganlar, ≪ajdar≫, ≪dev≫ va ≪jin≫lar ustidan g‘alaba

qozonuvchi Gershasp va Elikbek kabi o‘lmas bahodirlar

obarzini yaratganlar. Bunday afsonalarning hayotiy aha -

miyati ham ana shunda.

Shunday qilib, miflar ikki-uch ming yil oldin yaratilgan

eng dastlabki sodda hikoyalar namunasidir.