| Jamoalik. Jamoalik deganda biron ish — harakatning
ma’lum bir guruh odamlar ishtirokida birgalikda amalga
oshirish nazarda tutiladi. Jamoa bo‘lib imorat qurish
mumkin, paxta terish yoki yer chopish, hosil yig‘ishtirish
mumkin bo‘ladi. Ammo biron asarni jamoa bo‘lib yaratish
nisbiy tushunchaga egadir, chunki doston, ertak, qo‘shiq
kabi badiiy asar namunalarini misrama-misra, jumlamajumla
yaratish amaliy jihatdan mumkin emas. To‘g‘ri, folklorshunoslik
tarixida ba’zan qo‘shiq janriga oid badiiy asarni
bir guruh odamlar aynan jamoa bo‘lib yaratgan hollar
bo‘lgan, bunda qo‘shiq misralari har biri kelishgan holda
bitta-bitta guruh vakili orqali aytilgan va oxir pirovard
qo‘shiq vujudga kelgan. Ammo bari bir bu asar badiiy jihatdan
talabga javob bermagani tufayli omma e’tiboridan chetda
qolib ketgan. Binobarin, xalq og‘zaki ijodiga oid boshqa
janr namunalarining yaratilishida ham jamoaning ishtirokini
yuqorida qayd qilganimizdek, hosil yig‘ish, imorat qu rish
kabi mehnat ko‘rinishlari bilan tenglashtirib bo‘lmaydi.
Xalq og‘zaki ijodi asarlari qaysi janrga mansub bo‘lishidan
qat’i nazar uni badiiy ijod qilish iqtidoriga ega bo‘lgan
yakka shaxs yaratadi. Yaratilgan asar omma tomonidan
ma’qullangan taqdirda, boshqa ijodkor xalq vakillari
tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va ularga asta-sekinlik
bilan ijodiy o‘zgarishlar kiritiladi. Yaratilgan asar og‘zaki
shaklda vujudga kelgani tufayli turli o‘zgarishga duch kelishi
rasmiylashtirilmaydi, ya’ni ijod namunasi ning qaysi qismi
kim tomonidan yaratilgani aynan qaysi o‘rinlarga kim
o‘zgarishlar kiritgani qayd etilmaydi. Natijada, ma’lum
muddat o‘tgandan so‘ng, asarning dastlabki nusxasi juz’iy
yoki muhim yangiliklarga ega bo‘la boshlaydi. Shunday
qilib, mazkur ijod namunasini birinchi yaratgan ijodkor o‘zo‘
zidan mualliflik da’vosini qilolmaydi. Xalq og‘zaki ijodi
asarlarini to‘plash uchun chiqilgan ekspeditsiyalardan shu
narsa ma’lum bo‘ladiki, xalq orasida yashab og‘zaki ijod
xazinasiga o‘zining iste’dodi bilan hissa qo‘shgan ko‘pchilik
yurtdoshlarimiz mazkur asarlarga muallif yoki muallifdosh
16
bo‘lishni tabiatan xohlamaydilar ham. Bunday odamlar o‘z
ijodlarini xalqqa bag‘ishlagan bo‘ladilar. Har qanday tamagirlik
ular uchun yotdir. Ko‘p yillik tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
bunday odamlar o‘zlari yaratgan namunalarni
boshqa yurtdoshlari tomonidan ijro etilganini bilib, olamolam
bahra oladilar. Biz, o‘zbeklar, millatdoshlarimiz
o‘rtasida ana shunday oliyhimmat odamlar borligidan faxrlanmog‘
imiz lozim. Shunday qilib, bugungi kunda hech
qanday moddiy qimmat bilan baholab bo‘lmaydigan og‘zaki
ijod xazinasi yuqorida aytganimizdek, olijanob va o‘z xalqi
uchun beminnat xizmat qiladigan ajdodlarimiz tomo nidan
jamoa bo‘lib yaratilgandir.
Xalq og‘zaki ijodi asarlari sayqal topishida, ko‘pincha
yangi namunalar bilan to‘lib borishida oddiy tinglovchilar
jamoasining bilvosita ishtirok etishini ham aytib o‘tish foydadan
xoli emas. Biz ertakchi, qo‘shiqchi, doston aytuv chi
baxshi, askiyachi va boshqa janr ijrochilarining tabiatan
nozik hissiyotga beriluvchi odam bo‘lishlarini unutmasligimiz
lozim.
Asarni ijro etish paytida tinglovchilar eshitayotgan
san’at namunasiga nihoyatda qiziqish bilan munosabatda
bo‘lsalar, ijrochi o‘zi aytayotgan asarga yo‘l-yo‘lakay yangi
obrazlarni, yangi lavhalarni kiritib yuboradi. Bunday
ehtirosli damlarda yangi asar namunasining rejasi tuziladi.
Natijada, oddiy tinglovchi bo‘lib o‘tirgan xalq o‘zi bilmagan
holda yangi asar ning paydo bo‘lishiga yoki juda
bo‘lmaganda, avvaldan an’anaviy tarzda aytib kelingan
asarga muhim o‘zga rishlar kiritilishiga hissa qo‘shadi.
Shunday qilib, xalq og‘zaki ijodining paydo bo‘lishi, shakllanishi
va rivoj lanishida umumxalq vakillari ijodkor yoki
ehtirosli tinglovchi sifatida jamoa bo‘lib ishtirok etadilar.
Demak, xalq og‘zaki ijodidagi jamoalik xususiyati deganda,
asar yaratilishida jamoaning ishtirokini aynan, sodda tarzda
emas nisbiy tushunmog‘imiz ma’qul bo‘ladi.
| 