| An’anaviylik. An’ana deganda, uzoq vaqt davomida xalq
tajribasidan o‘tib odat tusiga kirgan tadbir yoki amal tushuniladi.
Xalq og‘zaki ijodidagi an’anaviylik bir necha ko‘ri -
nishlarda namoyon bo‘ladi.
Jumladan:
a) folklor asarlarining og‘zaki tarzda yaratilishida (bu
haqda og‘zakilik yuzasidan fikr yuritilganda ma’lumot beriladi);
b) og‘zaki ijod asarlarining matnida;
d) mazkur asarlarning ijrosida.
Xalq yaratgan asarlarning matni janrlarga ko‘ra uzoq
muddat davomida doimiy ravishda takrorlanib turadigan
qismlarga ega. Ertaklarning boshlanishi, yakunlanishi, xalq
dostonlaridagi qahramonlarning ot egarlashi, poygada qatnashishi,
dushman bilan jang olib borishi kabi lavhalari
asardan asarga ijrochining ixtiyori va maho ratiga ko‘ra
ko‘chib o‘taveradi. Undan tashqari, doston va ertaklarda
ko‘pincha tak ror lanib turadigan farzandsiz lik, farzandga ega
bo‘lish, shartning buzilishi, safarga chiqish, turli to‘siqlarni
13
bosib o‘tish, to‘y kabi voqealar ham an’anaviylikka xosdir.
Agar biz xalqimiz yaratgan og‘zaki ijod asarlari bilan
yaxshiroq tanishsak, ertakdagi suluv qiz yuzining o‘n to‘rt
kunlik oyga o‘xshatilganligini, jahli chiqqan qahramonimiz
mo‘ylovida qirov paydo bo‘lganligini, yoki shu qahramon
bir oyog‘ini daryoning o‘ng qirg‘og‘iga, ikkinchi oyog‘ini
chap qirg‘og‘iga qo‘yib, narsalarni u qirg‘oqdan bu
qirg‘oqqa o‘tkazayotganini bilamiz. Ma’lum bo‘ladiki,
og‘zaki ijodiyo timizdagi asarlarda o‘xshatish, sifatlash,
mubolag‘a kabi tasvir vositalarida ham an’anaviylik namo -
yon bo‘lar ekan. Shuningdek, biz folklorda ajdar, dev, yalmog‘
iz kampir, pari, uchar ot, uchar gilam, sehrli pat kabi
obraz larga duch kelamiz. Bu o‘rinda ham an’anaviylik
ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazganligiga guvoh
bo‘lamiz. Shunday qilib, og‘zaki ijod asarlari matnidagi
an’anaviylik deganda, an’anaviy parchalar, tasvir vositalari,
obraz yaratish kabi bir necha jihatlar nazarda tutiladi.
Xalq og‘zaki ijodi namunalarini ijro etishda ham
an’anaviylik mavjuddir. Avvalo aytish kerakki, O‘zbe -
kistonda xalq dostonlarini ijro etish an’anasi uch ko‘ri -
nishga egadir. Ularni Samarqand, Xorazm, Farg‘ona dostonchilik
an’analari deb ataydilar. Samarqand dostonchiligida
baxshi dostonni yakka holda do‘mbira jo‘rligida
ichki ovozda aytadi. Xorazmda esa doston tor, doira, dutor,
garmon jo‘rligida ochiq ovozda aytiladi. Ko‘rinib turibdiki,
o‘zbek xalq og‘zaki ijodining salmoq li qismini tashkil etuv -
chi dostonlar ijrosi uzoq muddat davomida o‘ziga xos
an’anada shakllangan. Shuningdek, uzoq o‘tgan zamonlarda
xalq topishmoqlari ko‘pincha qish kecha larida, qiziqqiziq
shartlar (qo‘shiq aytib be rish, raqsga tushish, hatto,
qor kurash) bilan aytilgan. Qo‘qon, Namangan, Xorazm va
boshqa viloyatlardagi maxsus tayyorgarlik ko‘rgan odamlar
ertakni aytishdan avval atrofiga suv, isiriq, non, tuz, supurgi
va boshqa shunga o‘xshash narsalarni hozirlar, ertak
ijrosi jarayonida ulardan foydalanar edilar. Askiya ulfat yigitlarning
gap-gashtaklarida, o‘zaro yig‘ilib osh-palov qilish
paytlarida aytilgan. Ammo ko‘pincha bu janr asarlari
an’anaviy sunnat to‘ylarida, hofizlar dam olayotgan paytda,
tarafma-taraf bo‘lgan holda ijro etilgan. Marosim
qo‘shiqlari ham to‘ylarda, sayillarda maxsus tayyorgarlik
ko‘rilgan holda ijro etilgan. Bolalar folkloriga oid asarlar
ijrosidagi an’anani bugungi kunda ham bog‘larda, mak-
14
tablarning hovlisida yoki ko‘rik-tanlovlarda kuzatish
mumkin.
Ma’lum bo‘ladiki, xalqimiz og‘zaki ijodidagi an’anaviylik
asarlarning matniga, yaratilishi usuliga, ijrosiga singib
ketgan xususiyat hisoblanar ekan.
| 