| Variantlilik va versiyalilik. Bir asarning syujet va kompozitsiyasida
muhim o‘zgarishlar bilan bir necha nusxalarga
ega bo‘lishi xalq og‘zaki ijodidagi variantlilik xususiyatini
hosil qiladi. Avvalgi mavzularni bayon qi lishda biz og‘zaki
ijod namunasiga ijrochi o‘z dunyoqarashini, ijod usulini,
kasb-kori xususiyatlarini singdirishi haqida ma’lumot
bergan edik. Bir asarni yoshi, yashash sharoiti, kasbi, tabiati,
fe’l-atvori turlicha bo‘lgan odam ijro qilganida, shub-
17
hasiz, ijro etilayotgan asarda muhim, nomuhim o‘zgarishlar
bo‘ladi. Jumladan, bir ijrochi qahramonlik voqealarini
mukammalroq aytadi. Ikkinchi ijrochi ishq-muhabbat, sev -
gi lavhalarni ehtiros bilan ta’sirli qilib aytadi. Shuning
ta’sirida bir asardagi qahramonlik, jasorat-mardlik bilan
bog‘liq qismlar mukammallik kasb etadi. Boshqa ijrochida
esa aynan shu qismlar qisqaradi, ammo ishq-muhabbat
lavhalari atroflicha, tafsilotlar bilan bayon etiladi.
Folklorshunoslar mashhur ≪Alpomish≫ dostonining o‘ttizdan
ortiq variantlari borligini qayd etganlar. Qo‘shimcha
ravishda aytish mumkinki, ba’zan bir ijrochining o‘zi
kayfiyati ning haddan tashqari yaxshiligi yoki o‘ta yomonligi
oqibatida ham yangi variantni vujudga keltirib qo‘yishi
mumkin. ≪Alpomish≫ dostonini Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li,
Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Po‘lkan Jonmurod o‘g‘li va
boshqa o‘nlab baxshi-shoirlar ijro etganlar. Har bir ijroda
baxshining bayon usuli, fe’li, hayot tajribasi o‘z izini
qoldirgan. Shuning uchun ≪Alpomish≫ dostoni ning Fozil
Yo‘ldosh o‘g‘li varianti, ≪Alpomish≫ dostonining Ergash
Jumanbulbul o‘g‘li varianti degan tushunchalar vujudga
kelgan.
Yozma adabiyotda ham variant tushunchasi bor, ammo
yozma adabiyotdagi variantlilik juda tor ma’noni anglatadi.
Xususan, agar ≪Alpomish≫, ≪Go‘ ro‘g‘li≫ dostonlarining xalq
orasida yashayotgan o‘nlab variantlari mavjud bo‘lsa,
yozma adabiyotda bir yozuvchi bir asarni bir yoki ikki
nusxadagina yozgani ma’lum. Chunki yakka ijodkorning
o‘zi yozgan asariga muhim o‘zgarishlar kiritib yangi bir
nusxada paydo qilishi imkoniyat jihatdan chegaralangandir.
Shuning uchun adabiyotshunoslikda Said Ahma d -
ning ≪Ufq≫ romani ≪Sharq yulduzi≫ jurnali variantida va
kitob variantida nashrdan chiqqani qayd etilgan yoki
marhum yozuvchi Yoqubjon Yakvalxo‘jayevning ≪Qaytar
dunyo≫ romanining ≪Yoshlik≫ jurnali varianti va kitob varianti
borligi ma’lum.
Ko‘rinib turibdiki, xalq og‘zaki ijodidagi variant lilik
bilan yozma ijoddagi variantlilik ma’no jihatdan farq qilmasa
ham amaliy jihatdan katta farqqa ega.
| 