Shaxsiy kompyuter qurilmalari
Tizimli ravishda, tizim blokining tarkibiy qismlari va magistral
tizim kartasida joylashgan. Ba’zida kompyuterning ishlashi uchun zarur
bo‘lgan barcha elementlar jamlangan. Bunday taxtalar All-in-One deb
ataladi. Biroq, kompyuterlarning aksariyati faqat asosiy komponentlarni
o‘z ichiga olgan tizim plitalariga ega va aloqa elementlari, masalan,
drayvlar, displey va boshqa atrof-muhit birliklari mavjud emas. Bunday
holda, bu yetishmayotgan elementlar alohida pcblarda joylashgan
bo‘lib, ular tizim kartasida buning uchun taqdim etilgan maxsus
kengaytirish konnektorlariga kiritiladi. Ushbu qo‘shimcha taxtalar
bolalar (daughterboard) deb ataladi va tizim kartasi anakart (mother-
board) deb ataladi.
31
Bola taxtalarida ishlab chiqarilgan funktsional qurilmalar ko‘pin-
cha nazoratchilar yoki adapterlar deb ataladi va bolalar taxtalari
kengaytiruvchi taxtalar deb ataladi. Shunday qilib, shaxsiy kompyuter
modullarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri anakartda joylashgan magistralga jismo-
niy darajada ulash nazoratchilar yordamida amalga oshiriladi va
dasturiy ta’minot haydovchilar tomonidan ta’minlanadi. Nazoratchi
protsessordan signalni qabul qiladi va tegishli qurilma bu signalni qabul
qilishi va unga to‘g‘ri javob berishi uchun uning parolini chiqaradi. Uni
amalga oshirish uchun protsessor javob bermaydi - faqat tegishli
tekshirgich javob beradi, shuning uchun kompyuterning atrof-muhit
birliklari o‘zgartiriladi va bunday modullarning to‘plami o‘zboshim-
chalik bilan amalga oshiriladi. Atrof-muhit birliklarining aksariyati juda
oddiy-tashqi tomondan, tizim blokidagi konnektorlar orqali tegishli
nazorat qiluvchi portlarning chiqishlariga ulanadi.
Zamonaviy kompyuterlarning asoslari apparatura (apparat) -
elektron va elektromexanik elementlar va qurilmalar to‘plami bo‘lib,
axborotni kompyuterlashtirish printsipi dasturni (dasturiy ta’minotni)
amalga oshirishdan iborat – qayta ishlash jarayonini boshqaruvchi
buyruqlar ketma-ketligi shaklida qayta ishlash algoritmining rasmiy-
lashtirilgan tavsifi.
Buyruq, har qanday operatsiyani bajarish uchun hisoblash tizi-
mining harakatini belgilaydigan ikkilik koddir. Operatsiya-dastur
guruhlaridan biri bo‘yicha ma’lumot ustida amalga oshiriladigan
texnologik harakatlar majmui.
Kompyuterda axborotni qayta ishlashda asosiy operatsiyalar
arifmetik va mantiqiy hisoblanadi. Arifmetik operatsiyalar butun sonlar,
fraksiyonlar va suzuvchi nuqta raqamlari orqali dasturdan kelib chiqqan
barcha matematik tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Mantiqiy operatsiyalar
mantiqiy natija olish bilan mantiqiy qiymatlar bo‘yicha harakatlarni
ta’minlaydi.
Hisoblash tizimlarida axborotni qayta ishlash vazifasini tashkil
etuvchi harakatlar ketma-ketligi jarayon deb ataladi. Jarayon tegishli
dastur, jarayonni amalga oshirish jarayonida o‘qilishi, yozilishi va
ishlatilishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar to‘plami, shuningdek, jara-
yonga taqdim etilgan kompyuter resurslarining holatini aniqlaydigan
ma’lumotlar to‘plami bilan belgilanadi.
32
Shaxsiy kompyuter rivojlangan («do‘stona») inson-mashina
interfeysi, kichik o‘lchamlari, massasi, nisbatan arzonligi va ko‘p
funksiyali (ko‘p qirrali) ilovalar bilan tavsiflanadi.
Kompyuterning asosiy afzalliklaridan biri, ularni ajoyib muvaf-
faqiyat bilan ta’minlash, ochiq arxitektura tamoyili edi, kompyuter
dizayni tartibga solinadi va kompyuter va uning konfiguratsiya (apparat
va ular orasidagi ulanishlar ma’lum bir majmui) faqat tamoyili
standartlashtirilgan. Kompyuterni qurish yagona ajralmas qurilma
emas, balki ochiq arxitektura printsipi (qurilish modulyatsiyasi) asosida
ularni mustaqil ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqilgan va
ishlab chiqarilgan alohida komponentlar va qismlardan yig‘ish imko-
niyatini beradi. Bundan tashqari, bunday kompyuter ichki kengaytirish
konnektorlari mavjudligi sababli osongina kengaytiriladi va yangi-
lanadi, bu foydalanuvchi ma’lum bir standartni qondiradigan turli xil
qurilmalarni qo‘shishga imkon beradi va shu bilan o‘z shaxsiy
afzalliklariga muvofiq o‘z kompyuterlarining konfiguratsiyasini
o‘rnatadi. Mutaxassislar ko‘pincha bunday upgrade operatsiyalarini
chaqirishadi (kengaytirish, yangilash). Kompyuterlarning asosiy
funktsional qismlarini o‘zaro bog‘liqlikda aks ettiruvch soddalash-
tirilgan oqim sxemasi 2.2-rasmda ko‘rsatilgan tizimli ravishda
zamonaviy shaxsiy kompyuter o‘zining asosiy konfiguratsiyasini
tashkil etuvchi to‘rtta asosiy komponentdan iborat:
Rasm
2.2. Shaxsiy kompyuterning funktsional komponentlari
33
* axborotni qayta ishlash va saqlash qurilmalari joylashgan tizim
birligi;
* ko‘rsatish-axborot ko‘rsatish qurilmalar;
* klaviatura-kompyuterga asosiy kirish qurilmasi;
* sichqoncha manipulyatorini-kompyuter bilan foydalanuvchi
shovqinlarni soddalashtirish.
Tizim blokining tanasi quyidagi tartibga ega bo‘lishi mumkin:
A. Gorizontal (DeskTop) B. Vertikal (Minora)
Tizim birligi dasturlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
kompyuterning asosiy elementlarini joylashtiradi:
• mikroprosessor (MP) yoki Markaziy protsessor (CPU, ingliz
tilidan. Markaziy ishlov berish birligi) - dastur tomonidan belgilangan
arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni bajaradigan kompyuterning asosiy
ish komponenti hisoblash jarayonini boshqaradi va barcha kompyuter
qurilmalarini muvofiqlashtiradi;
* xotira (RAM va Romni o‘z ichiga olgan ichki tizim va tashqi
disk):
- Rom, doimiy saqlash qurilmasi yoki doimiy xotira (ingliz tilidan.
ROM, faqat xotirani o‘qing-faqat o‘qish uchun xotira), o‘zgarmas
(doimiy) dasturiy ta’minot va mos yozuvlar ma’lumotlarini saqlashga
xizmat qiladi.
- RAM, operativ xotira qurilmasi yoki RAM (ingliz tilidan. RAM,
Random Access Memory-tasodifiy kirish xotirasi) hozirgi vaqtda
kompyuter
tomonidan
amalga
oshiriladigan
axborot-hisoblash
jarayonida bevosita ishtirok etadigan axborotni (dasturlarni va
ma’lumotlarni) saqlash, saqlash va o‘qish uchun mo‘ljallangan.
- Disk xotirasi tashqi kompyuter qurilmalariga tegishli bo‘lib,
muammolarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan har qanday ma’lumotni
34
uzoq muddatli saqlash uchun ishlatiladi, xususan, barcha kompyuter
dasturlari saqlanadi. Tizim birligiga joylashtirilgan tashqi xotira
qurilmalari sifatida qattiq (NZHMD) va moslashuvchan (NGMD)
magnit disklar, optik disklar (GCD) va boshqalar uchun drayvlar
qo‘llaniladi.
* tekshirgichlar (adapterlar) periferik (protsessorga nisbatan
tashqi) qurilmalarni mikroprosessor shinalariga ulashga xizmat qiladi
va
ularning
interfeyslarining
mosligini
ta’minlaydi.
Ular
mikroprosessor talablariga muvofiq atrof-muhit birliklarini bevosita
nazorat qilishadi. Kontrollerlar, odatda, qurilma adapterlari deb
ataladigan alohida pcblarda (lot. adapto-konvertatsiya qilish);
* tizim kartasi-barcha qurilmalarni bir-biri bilan ulash va ulashni
ta’minlovchi kompyuterning asosiy interfeys tizimi.
| 