Tuproqning hajmiy og‘irligi
Tuproqning mexanik
tarkibi
Quruq tuproqning hajmiy og‘irligi
chegaralari
o‘rtacha
Qumoq
1,4….1,5
1,45
Yengil soz
1,3…1,4
1,35
O‘rta soz
1,4…1.5
1,45
Og‘ir soz
1,5..1,6
1,55
Loy
1,6…1,65
1,62
11.2-jadval
Mevali daraxtlarni tomchilatib sug‘orishda tuproqning
namlanish ko‘rsatkichlari
Ekin
(daraxt)
turi
Ildizlar
asosiy
qismining
tarqalish
chuqur-
ligi, m
Oziqla-
nish
maydoni,
m
2
Namlanadigan maydonning
ko‘rsatkichlari
Chuqur-
ligi, (h)
m
Namla-
nish
konturi
maydoni,
m
2
Oziqlanish
maydonining
namlanadigan
qismi, ulush
(K
k
)
Urug‘lilar
0,8-1,0
8-64
0,8-1,0
2-6
0,1-0,3
Danaklilar
0,6-0,8
8-36
0,6-0,8
2-4
0,1-0,3
Yong‘oqlar
1,0-1,5
48-64
1,0-1,5
4-6
0,05-0,1
Uzumzorlar
0,6-1,0
2-4
0,6-1,2
0,6-1,2
0,3-0,4
Butalar
(malina)
0,6-0,8
1-2
0,6-0,8
0,6-1,0
0,3-0,5
306
Tuproqning hisobiy qatlami hajmiy og‘irligi (γ, t/m
3
) tuproq
namunalarini laboratoriyada tahlil qilish asosida yoki 11.1-jadval
ma’lumotlari asosida tanlanadi.
Ekinlarini tomchilatib sug‘orilganda butun maydon namlan-
maydi, balki uning 0,1-0,8 qismigina namlanadi. Bu ko‘rsatkich
ko‘p yillik ekinlarda yaqqol seziladi. Maydonning namlanadigan
qismi odatda o‘simlik turiga, uning navi, yoshi, kattaligi, ekish
sxemasi, tuproq va iqlim sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi.
Tomchilatib sug‘orilganda tuproq namlanadigan qismi
qiymatlari K
k
11.2-jadval, β
yu
va β
q
lar 11.3-jadval ma’lumotlari
asosida tanlanadi.
11.2. Tomchilatib sug‘orish texnikasi elementlarini
hisoblash
Ekinlarni tomchilatib sug‘orilganda ekinning o‘suv davridagi
sug‘orishlari soni butun mavsum uchun:
𝒏 =
𝑴
𝒎
tenglama yordamida aniqlanadi.
bu yerda, n — sug‘orishlar soni, marta;
M – mavsumiy sug‘orish me’yori, m
3
/ga.;
m – bir martalik sug‘orish me’yori, m
3
/ga.
Mavsumdagi sug‘orishlar muddatlari umum qabul qilingan
grafoanalitik uslub yordamida suv balansining oylik va o‘n kunlik
taqchilliklari integral egrisidan foydalanish, shuningdek jadval
shaklidagi analitik uslub asosida aniqlanadi.
307
11.3
-jadval
M
evali
d
ar
axtlar
n
i to
m
ch
il
atib
su
g‘or
ish
te
xn
ik
asi ele
m
en
tlar
i
Ekin t
uri
B
ir da
ra
x
tg
a
to‘g
‘ri ke
ladi
ga
n
tom
iz
g
ichla
r
soni
,
dona
Da
ra
x
t
y
aqini
da
g
i
tom
iz
g
ichla
r
ora
sida
g
i
masof
a,
M
Tomi
zg
ichning
suv sa
rf
i,
l/
soa
t
Na
ml
ana
di
g
an
nuqtada
g
i t
uproq
ning
o‘r
tac
ha
na
ml
ig
i,
DChNSdan %
hisob
ida
nishabli
k 0,05
da
n
y
uqo
ri
nishabli
k
0,05 da
n
ka
m
Ur
ug
‘lil
ar
2
-5
0,7
-1,0
4
-8
8
-12
85
-95
Da
na
kli
lar
2
-4
0,7
-1,0
4
-6
6
-10
85
-95
Yong‘
oqlar
3
-6
0,7
-1,0
6
-8
8
-12
80
-90
Yosh
da
ra
x
tl
ar
(me
va
g
a
kir
mag
an)
1
-2
0,7
-1,0
4
-6
6
-10
80
-90
Uz
umz
orla
r
1
0,7
-1,5
4
-6
6
-10
80
-95
Ma
li
na
1
0,5
-0,7
4
-6
6
-8
80
-90
Ye
rtut
1
0,7
2
-4
5
-6
90
-100
308
Sug‘orishlar orasidagi muddatning o‘rtacha davomiyligi esa
quyidagi tenglik asosida aniqlanadi:
𝑻
𝟏
=
𝒎
𝒆̅
bu yerda,
T
1
– sug‘orishlar orasidagi muddatning o‘rtacha
davomiyligi, sut;
m – bir martalik sug‘orish me’yori, m
3
/ga;
ē
– o‘suv davrining ma’lum muddatidagi suv balansi
taqchilligi, m
3
/sut.;
𝒆̅ =
𝑴
𝑻
bu yerda, T – o‘suv davrining davomiyligi, sutka.
Eng keskin oydagi sug‘orishlar orasidagi minimal muddat
(T
2
) meteorologik ma’lumotlar bo‘yicha quyidagi tenglik
yordamida topiladi:
𝑻
𝟐
=
𝒎
𝒆̅
bu yerda
ē
— meteorologik ma’lumotlar bo‘yicha eng keskin
oydagi suv balansining o‘rtacha taqchilligi, m
3
/sut.
Eng keskin oydagi sug‘orishlar orasidagi minimal muddat
(T
2
) asosida suv berish taktlari soni (N) topiladi.
Bunda bir gektarga sug‘orish me’yorini berish vaqti va
sug‘orish tizimining o‘ziga xosliklarini hisobga olgan tarzda ish
yuritiladi:
𝑵 =
𝑻
𝟐
∙ 𝟐𝟒 ∙ 𝑲
𝒔𝒖𝒕
𝒕
309
bu yerda K
sut
— ish vaqtidan foydalanishning sutkalik
koeffitsienti, odatda 0,95 ga teng deb qabul qilinadi;
t – sug‘orish me’yoriga teng miqdordagi suvni yetkazib
berishga sarflanadigan vaqt, soat.
Sug‘orish me’yorini ifodalovchi miqdordagi suvni yetkazib
berishga sarflanadigan vaqt sug‘orish tarmog‘ining tuzilishi,
sug‘orish me’yorining miqdori va dala tuprog‘ining xossalariga
bog‘liq ravishda tajriba yo‘li bilan aniqlanadi.
Tomchilatib nuqtali sug‘orilganda suv berish vaqtini (t):
𝒕 =
𝒎 ∙ 𝟏𝟎𝟎𝟎
𝒒 ∙ 𝒏
𝟏
∙ 𝒏
𝟐
tenglik yordamida aniqlanadi.
Bu yerda, m – bir martalik sug‘orish me’yori, m
3
/ga;
q – bir tomizgichningsuv sarfi, l/soat;
n
1
–bir daraxt yonidagi tomizgichlarning soni, dona;
n
2
– bir gektar maydondagi daraxtlar soni, dona;
Daraxtlar
qatorlari
tomchilatib
chiziq
ko‘rinishida
namlanganda sug‘orish me’yorini yetkazib berish vaqti:
𝒕 =
𝒎 ∙ 𝒃 ∙ ∆𝒍
𝟏𝟎 ∙ 𝒒
tenglik yordamida aniqlanadi.
bu yerda, b – sug‘orilayotgan ekin qatorlari orasidagi masofa,
m;
Δl – chiziq ko‘rinishida namlanadigan variant uchun
sug‘orish tizimi tomizgichlari orasidagi masofa, m.
310
Bir vaqtda sug‘oriladigan maydon (F
1
, ga):
𝑭
𝟐
=
𝑭
𝑵
tenglik asosida aniqlanadi.
bu yerda, F – tomchilatib sug‘orish uchastkasining umumiy
maydoni, ga;
N – suv berish taktlari soni, marta.
Bir vaqtda sug‘oriladigan maydonni sug‘orish uchun kerak
bo‘ladigan suv sarfi sug‘orish tizimi magistral quvuri va nasos
qurilmasining (stansiyasining) hisobi uchun poydevor bo‘lib
xizmat qiladi va uni:
𝑸
𝒎𝒂𝒙
=
𝑭
𝟏
∙ 𝒎
𝒕 ∙ 𝟑, 𝟔
tenglama yordamida aniqlanadi.
bu yerda, Q
max
— eng katta suv sarfi, l/s.
Kuzgi nam to‘plovchi sug‘orishlarni oshirilgan me’yorlar
bilan amalga oshiriladi. Nam to‘plovchi sug‘orishlarning
me’yorini tuproqning 2,0 m li qatlamini namlaydigan suv
miqdoriga teng deb hisoblanadi va odatda uning kattaligi DChNS
ning 20% iga teng miqdorda tayinlanadi.
|
