417
15 bob Rangli asbest-sement buyumlar
1-§ Asbest-sement buyumlarga rang berish usullari va bӯyoqlar
Tayyor mahsulotning asl rangi uni tayyorlashda ishlatiladigan asosiy xom
ashyo turlaridan biri, ya’ni sementning rangiga bog‘liq, uning rangi esa sement
tayyorlashda ishlatiladigan xom ashyoning tarkibiga va kuydirish sharoitiga
bog‘liq. Asbest-sementdan tayyorlangan mahsulotning rangi kulrang-ko‘k bo‘lib,
ko‘rimsizdir. Shuning uchun mahsulot asosan binolarniqurishda
ishlatilishini
hisobga olib, uning rangini chiroyli, ko‘zga tashlanadigan qilib chiqarishni taqozo
etadi. Buni hisobga olgan xolda rangli sementdan foydalanish tavsiya etiladi.
Bunda sement ishlab chiqaradigan korxonalarda oq sementga rang hosil qiluvchi
moddani aralashtirish orqali rangli sement tayyorlanadi. Hozirgi paytda sanoat
miqyosida quyidagi rangli asbest-sement mahsulot turlari ishlab chiqarilmoqda:
1) Butun qalinligi bo‘yicha bo‘yalgan buyumlar;
2) Faqat ustki yuzasi rangli sement bilan bo‘yalgan buyumlar;
3) Faqat ustki yuzasi ranglibo‘yoqlar bilan bo‘yalgan buyumlar.
Agar umumiy massani rangli qilish kerak bo‘lsa, rang hosil qiluvchi
moddani asbest-sement aralashmasiga sepiladi va undan buyumlar qoliplanadi.
Bu usul juda kam tarqalgan. Agar rangli sement bo‘lsa, korxonada oq sementga
rang hosil qiluvchi modda (1:1) nisbatda aralashtiriladi. Rang hosil qiluvchi modda
ishqor ta’siriga
chidamli, sementni suv bilan birikganida hosil bo‘lgan moddalar
bilan kimyoviybirikmahosil qilmaydigan bo‘lishi kerak. Bunday rangli omixtadan
buyumlar qoliplash ma-shinalarida tayyorlanaveradi. Lekin rangli moddani
qo‘shish omixtani sizib o‘tish xususiyatini yomonlashtiradi, mustahkamligini
kamaytiradi. 4-12 % miqdorda ishlatiladigan
rang beruvchi modda tayyor
mphsulotning tannarxini oshiradi. Ko‘pincha mato ustidagi qatlamni bo‘yash
uchun sement va rang beruvchi modda aralashmasidan tayyorlangan suyuqlikni
purkash usulidan foydalaniladi. Rang beruvchi modda sifatida: redoksayd Sg
2
O
3
ftalotsianin, qizil temir oksidi (90 %), tabiiy pirolyuzit ishlatiladi. Yuzasi 1 m
2
bo‘lgan yassi buyumlarni bo‘yash uchun 0,06-0,07 kg rang beruvchi modda sarf
qilinadi. Ko‘pincha VO, UV, SV va SE xildagi mahsulot turlari bo‘yaladi. Hozirgi
418
paytda tarkibiga kremniy oksidi birikmasi kiruvchi buyoqlarni purkash orqali
rangni hosil qilish usullari xam ishlab chiqarilmoqda.
Rang berish xususiyatini,
u asosda buyumlar bo‘yalgandan so‘ng ularning qancha muddatda oqarishiga
qarab baholanadi. U esa o‘z o‘rnida rang beruvchi moddani tarkibiga, sifatiga,
maydalanish darajasiga, zarrachalarini tuzilishiga bog‘liq. Rang berish xususiyati
jihatdan organik moddalar ustun tursa, tabiiy moddalar esa past keladi.
Rangli
asbest-sement buyumlar bilan binolarning tomlariqoplangan bo‘lsa, ayrim
maxallalarda buyumlarni ustki qismida oqdog‘ paydo bo‘ladi, bu buyum
yuzasiga CaO ning erib chiqishi tufayli bo‘ladi. Bunga sabab buyumni davriy
ravishda namligi oshishi, qurishi. Namligi ortishida
suv buyumni qalinligi
bo‘yicha CaO eritadi, qurishida esa suv bug‘lanadi, unda erigan tuzlar esa
buyumning yuzasida dog‘sifatida paydo bo‘ladi. Buni oldini olish uchun
buyumlarga CO
2
gazi bilan ta’sir etiladi yoki bo‘lmasa asbest-sement omixtaga
3 karbon kaslota qo‘shiladi. Karbon kislota CaO ni bog‘lab suvda erimaydigan
kalsiy silikatnihosil qiladi.
Rangli asbest-sement mahsulotlarinikamchiliklari:
1) Rangliqatlamning qalinligini kichikligi (0,04-0,06 mm);
2) Rangi bor sement zarrachalarini atrof-muhitga tarqalishi;
3) Rangli buyumlarning ko‘rinishi yaxshi emasligi.
Asosiy kamchiliklardan biri rangli aralashma tarkibiga asbest tolasini
qo‘shib bo‘lmaydi, chunki qo‘shilsa, keyin elakda elab bo‘lmaydi. Shuningdek
rangli asbest-sement
buyumlarning yuza qavati, tarkibi va xossalari
mahsulotning asosiy massasidan farqqiladi. Bu usul bilan faqat yassi
mahsulotni bo‘yash mumkan, chunki uni bukadigan bo‘lsak rangli, asbest-
tolasi bo‘lmagan qavatda mayda darz ketgan joylar hosil bo‘ladi. Shunga
qaramay bu usul bilan bo‘yash keng tarqalgan.
Tayyor yassi mahsulotni
bo‘yash uchun turli xil rang hosil kiluvchi moddalar ishlatiladi: laklar, sun’iy
buyoqlar va xokazo. Birinchi jadvalda asbest-sement buyumlarini bo‘yashda
ishlatiladigan bo‘yoqlarni turlari keltirilgan.
419
34-jadval
Asbest-sement buyumlarini bo‘yashda ishlatiladigan bo‘yoqlar
Nomlanishi
Tavsifi
Maydalanish
darajasi (4000
t/sm
2
)
Tozaligi,
N
Bo‘yash
qobiliyati
Temir
oksidli
sun’iy
bo‘yoqlar
sof
suvsizlangan
temir oksidi
1% > emas
8 dan 14
gacha
<2,4
Temir suriki
suvsizlangan temir
oksidi
1% > emas
8 – 20
2,1 dan >
Mumiyo
va
temir
oksidli
rudalar (tabiiy
minerallar)
-
-
25 >
3,0 >
Xrom oksidi
suvsizlangan xrom
oksidi
1% > emas
Oxra (tabiiy)
Tuproq,
temir
oksidlari
bilan
bo‘yalgan
1% > emas
20-40
2,0 >
Ultramarin
natriy alyumosilikat 1% > emas
-
-
Yashil pigment
(organika)
nitrobetanaftolni
temir tuzi
1% > emas
-
yuqori
Saja
Uglerod
-
-
20,0
Amorfli grafit
1% > emas
-
2,0
Qora temir
Fe
3
O
4
1% > emas
-
2,0
Marganets
Kuydirilgan
va
xomi
1% > emas
-
10-15