б
F
Р
3
R
3
- moslamani zichlash kattaligi, kg.
F
b
– bir qavat bo‘lakni yuzasi, m
2
Ko‘pincha R
u
=200 kg/m
2
, zichlash muddati 30-40 minutga teng.
Qoliplash mashinalarining ish unumdorligi uning silindrsimon aylana
o‘lchamini kattalashishi bilan ortadi, bu esa omixtani yaxshi sizib o‘tishiga va
gidrostatik bosimni o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Quvursimon
aralashtirigichda
asbestsement
aralashmasining
konsentratsiyasi 28-30 % ni tashkil qilsa, cho‘michli aralashtirgichda 20-22 % ni,
qoliplash mashinasining vannalarida esa 10-14 % ga teng bo‘ladi. Shuning uchun
vannalarga cho‘michli aralashtirgichdan kelib tushayotgan aralashmani suyultirish
uchun rekuperatordan ma’lum miqdorda suv qo‘shib turiladi. Bunga sabab
aralashtirgichdagi aralashmaning konsentratsiyasi birday bo‘lmay o‘zgarib turadi,
shuning uchun qo‘shilayotgan suvning miqdorini shunday o‘zgartirish kerakki
natijada vannaga kelib tushayotgan aralashmaning konsentratsiyasi doimiy
qiymatga ega bo‘lsin. Me’yorga keltirish uchun qoliplash mashinalarining
ta’minlagich qismlari xizmat qiladi (65-rasm).
403
65-Rasm. SM-942 asbestcement listlarini qoliplash mashinasi.
1 – mato; 2 – aralashtirgichlar; 3 – vanna; 4 – to’rli cilindr; 5 – gauch o’q; 6
– rama;
7 – qoliplash barabani; 8 – vakuum so’rg’ich; 9 – list qalinligini
o’lchaydigan moslama.
6-§. Qoliplash jarayonining boshqa usullari
a) Yarim quruq usul.
Ya’ni qoliplash uchun tarkibida (buning uchun I kg quruq asbest va
sement aralashmasi 3-4 l suv bilan aralashtiriladi), ozgina suvi bo‘lgan
aralashma ishlatiladi.
Xo‘l usuldan farqli xolda, nisbatan quyuqroq massa ishlatiladi, shuning
uchun qoliplovchi mashina xam o‘z tuzilishi bo‘yicha farqqiladi.
I. Yassi temir to‘rli mashinada uzluksiz xoldagi lentasimon qo‘rinishda
mahsulot tayerlash. Bunda asbest-sement aralashmasi to‘xtovsiz xolda
mashinadagi uzluksiz harakatlanadigan yassi matoga bir tekis qilib
joylashtiriladi. Shundan keyin havo so‘rg‘ichlar yordamida asbest-sement
qatlamdan ortiqcha suv surib olinadi va unga zichlash uchun, zichlovchi
g‘altaklar yordamida ishlov beriladi.
Temir to‘rdan qilingan matoga aralashma to‘xtovsiz shunday miqdorda
beriladiki, undagi suv miqdori kamaytirilgandan va zichlangandan so‘ng qatlam
404
ma’lum kerakli bo‘lgan qalinlikka ega bo‘lishi kerak. Mato to‘rini joylanishi
uchun temir to‘r tebranib turadi.
Aralashma
tarkibida,
undan
suv
chiqarib
yuborilguncha
va
zichlashgunicha asbest tolalarini joylashishi turlicha yo‘nalishda bo‘ladi. Lekin
suvni kamaytirish va zichlash jarayonida, uning qalinligi undagi tolalarni ma’lum
yo‘nalishga ega xolda joylashishi tufayli kamayadi, bu joylashish xo‘l usuliga
qaraganda takomil bo‘lmaydi. Batamom tartibli bo‘lib joylashmagani uchun
bunday asbest-sementdan olingan mahsulotni mexanik mustahkamligi past
bo‘ladi, yangi qoliplashdan chiqqandan so‘ng unga ishlov berish juda xam oson
bo‘lmaydi. Shuning uchun yarim quruq usul yordamida asosan yassi asbest
sement bo‘laklar tayyorlanadi.
2. To‘lqin ko‘rinishdagi asbest-sement bo‘laklari uzluksiz lentasimon
xolda tayyorlash. Buning uchun asbest, ezg‘ilagichda unga oz miqdorda suv
qo‘shib ezg‘ilanadi, keyin aralashtirguchga uzatiladi, unga sement za suv
qo‘shiladi. Xammasi aralashtirilib aralashma tayyor bo‘lgach uni qoliplash uchun
mashinalarga uzatiladi. Aralashma sekin-asta yaqinlashishi tufayli tolalarning
yo‘nalishi va hosil bo‘lgan qatlamning mustahkamligi yaxshilanadi. Qoliplovchi
mashina o‘zi to‘lqinsimon ko‘rinishni hosil qiladi, shuning uchun alohida
moslamani va u bilan bog‘liq kamchiliklar o‘z-o‘zidan yo‘q bo‘ladi. Lekin
ulardagi havo so‘rg‘ichlar va zachlovchi moslamalar qalinligi katta bo‘lgan
bo‘laklarga ishlov berish uchun ko‘p vaqt ketishini yoki bo‘lmasa buning uchun
ko‘p energiya sarf qilishni taqazo etadi, shuning uchun bunday mashinalarni ish
unumdorligi dumaloq temir to‘rli mashinalarga qaraganda kam bo‘ladi.
b) Quruq usul bilan qoliplash orqali maxsulot olish.
Temir to‘rlar mashnalarda mahsulot olishda undagi qatlamning namlik
darajasi 62-65 % suvdan iborat, shuning uchun keyingi bosqichlarda suv
ko‘proq miqdorda ajralib chiqadi. Lekin qoliplash mashinalaridan so‘ng
tayyorlangan asbest-sement bo‘laklar va quvurlardagi suvning miqdori 20-24 %
ga teng bo‘ladi, bu miqdor esa sementni suv bilan birikishi uchun keragidan
ortiqdir.
405
Asbest-sement qatlamning zichligi ortishi bilan, undagi bo‘shliqlarning
o‘lchami kichrayadi, natijada bu bo‘shliqlarda bo‘lgan suvni siqib chiqarish
uchun yanada ko‘proq bosim sarf qilishga to‘g‘ri keladi. Asbest-sement
mahsulotlar olish uchun kuchli gidravlik bosqonlar ishlatiladi, ularda 400 kg
s/sm
2
miqdorda qatlamlarga bosim bilan ishlov berish mumkin. Mana shuning
uchun xam quruq usul bilan olish yo‘lga qo‘yilgan.
Birinchi bosqichda tag qismi rezinkadan ishlangan lenta-konveyer ustiga
asbest va sement aralashmasining quruqqatlami joylanadi va zichlantiriladi.
Ikkinchi bosqichdan oldin suvni purkash orqali asbest-sement qatlam
namlanadi. Lekin shunday miqdorda qo‘shiladigan keyingi qatlamni joylab,
zichlaganda, undan suv chiqib ketmasligi kerak. Mana shuning uchun qatlam
zichlanganda, uning bo‘shlig‘idan suv emas, havo sizib chiqariladi, bu esa o‘z
o‘rnida bunday yo‘l bilan zichligi yuqori bo‘lgan asbest-sement bo‘laklar olishga
imkon beradi.
Zichlaganda suv emas, havo chiqqani uchun quruq usulda temir to‘rli
mato emas, balki asosi rezina bo‘lgan uzluksiz lentalar ishlatiladi. Lekin biz
yuqorida aytganimizdek, bu usulda asbest tolasini joylashishi tartibli bo‘lmaydi,
natijada hosil bo‘lgan asbest-sement bo‘lagining mustahkamligi past va unga
ishlov berish qiyin bo‘ladi.
v) Ekstruziya usuli
Bu usulda ishlov berish uchun loqayd bo‘lgan aralashmani har hil
ko‘rinishdagi teshiklari bor yopiq xajmdan sizib chiqariladi. Xom ashyo
aralashmasini tayyorlashni quruq yoki xo‘l usul bilan tayyorlash mumkin. Har gal
tayyor aralashmaning namlik darajasi 20-25% dan oshmaslagi kerak. Bu
usulning afzalligi - mahsulot olishda sifati past bo‘lgan asbest ishlatish va yuqori
unumdorlikka erishish mumkin. Qoliplash uchun matosi bor burama parrakli
bosqondan foydalaniladi.
g) Asbest-sement buyum tayyorlashni boshqa usullari
Hozir uch qavatli bo‘laklar olish va havoso‘rqichli moslama yordamida
tayyorlash usullari mavjud. Uch qavatli bo‘laklar aylanma to‘rli mashinalarda
406
ishlab chiqariladi, buning uchun mashinaga qo‘shimcha moslash o‘rnatiladi, uning
vazifasi quruq asbest-sement aralashmasini tayyorlashdan iborat. Mashina
silindrsimon barabanida asbest-sementning 2 mm qalinligidagi qatlami hosil
bo‘lgach, uni to‘rli silindrsimon moslamadan ajratiladi va uning ustki qismiga
davriy ravishdayupqa asbest-sement aralashmasining qavati joylanadi (bu omixta
tarkibiga past sifatli asbest qo‘shilgan). Natijada qoliplovchi aylanma moslamada,
shunday qatlam hosil bo‘ladiki, uning ustki va ostki qismi temir to‘ri bor
silindrsimon moslama hosilqilgan qavatlar, o‘rta qismi esa tarkibida sifati past
bo‘lgan asbest tolasi bor qavatdan iborat shuning hisobiga asbest tolasini tejash
imkoni tug‘iladi, hosil bo‘lgan qatlamning mustahkamligi, odatdagi qatlam
mustahkamlagidan kam bo‘lmaydi.
Havo so‘rg‘ichli moslama yordamida hosil qilinadigan qatlamlar olishda
havo so‘rg‘ichli qismi bor qoliplarga tayyor aralashma quyiladi, bunda suv so‘rib
olinadi, asbest-sement esa g‘altaklar orasidan bir necha marta o‘tkazish orqali
zichlantiriladi. Bu g‘altaklar bir-biriga nasbatan orqaga va oldinga harakatlanadi.
Mana shunday yo‘l bilan tayyorlangan bo‘shliqo‘zlarining mustahkamligi va
qattiqligi bo‘yicha jipslashtirish orqali olingan asbest-sement buyumlardan
qolishmaydi.
Yangi usullar asosida qoliplash bilan tanishar ekanmiz, shuni aytish
kerakki, xaligacha o‘zining unumdorligining yuqoriligi bo‘yicha, mahsulotni sifati
bo‘yicha aylanma temir to‘ri bo‘lgan moslamalar, qoliplovchi uskunalar yo‘qligini
aytib o‘tish lozim. Shuning uchun hozirgi kunda aylanma temir to‘r qoliplovchi
moslamalar ishlab turgan va qurilayotgan asbest-sement mahsulot ishlab
chiqaruvchi korxonalar uchun asosiy moslash sifatida xizmat qilmoqda.
|