1-qatlam; 2-qoliplovchi aylanma moslama; 3-mato; 4-zichlash o‘qi
IV-IV va II-II oralig‘idagi masofa cho‘zish oralig‘i deb ataladi. U o‘z
o‘rnida - zichlash oralig‘iIV-IVvaII-II, hamda kengayish oralig‘i II-II va
I-I ga bo‘linadi. Oraliq uzunligi deb ularning soyasining uzunligini
gorizontal 0-M va M-O
k
bo‘lgan nisbati tushuniladi. V-V va IV-IVmasofalarni
yopishish oralig‘i deb ataladi. Agar mato qalinligi 0,45 sm bo‘lsa, uning
cho‘zilish oralig‘i uzunligi II-II kesimda, 4-5 sm, zichlash oralig‘i 2,5 sm
teng, ya’ni cho‘zish oralig‘i uzunligi bo‘yicha zichlanish kerak bo‘lgan
birinchi qatlam qalinligidan 50 marta ko‘p bo‘ladi.
395
Zichlovchi yuzalarning aylanma bo‘lishi esa o‘z o‘rnida, mato va
qatlamining siqish qalinligini va cho‘zish oralig‘i uzunligi bo‘yicha bosimni
bir xil bo‘lmasligiga olib keladi. Mato va qatlamning siqilish darajasi
boshqacha qilib aytganda bosimi IV-IVkesimidan II-IIkesimga qarab oshadi.
II-II va I-I kesimda mexanik bosim nolga teng, IV-IVva V-Vkesimda
bosim kattaligi 0 dan farqqiladi va qoliplovchi moslamaga tarang qilib
tortilgan mato bosimiga teng bo‘ladi. Zichlash muddati hosil bo‘layoggan
qatlamni sinish va bo‘shatishga ketadigan muddatlarning yig‘indisiga teng va
qatlamni teng vaqt ichida zichlash va kengayish oralig‘idan o‘tishiga to‘g‘ri
keladi. Davr 0,08-0,04 sekundga teng.
Dumaloq to‘rli qoliplash mashinalarida zichlash asosan, mato
oralig‘idagi va qatlamdagi suvni siqib chiqarishdan boshlanadi.Siqib
chiqarilgan suv qatlamga tik yo‘nalishda harakatlanadi, jipslashtiruvchi
g‘altak va qoliplovchi moslamada zichlanishda esa suv pastga, matoga qarab
harakatlanadi. Suvning ikki tomonidan oqib chiqishi, qatlam oralig‘iga ta’sir
qiladigan suv bosimini kamaytiradi, chunki bunday bo‘lmasa bosim ostida
qatlamni uzilishiga olib kelishi mumkin. Xamma suv, chuzish jarayonida,
zichlanish
oralig‘idan
yo‘nalishda
yuboriladi,
ya’ni
qatlamning
harakatlanuvchi yo‘nalishida va unga qarab III-III kesim esa bu ikki
to‘plamni ajratadi, kengayish oralig‘ida suv matoga shimiladi, yopishish
oralig‘ida esa suv matodan ham va qatlamdan ham sizib chiqmaydi, chunki
solishtirma
bosimning
qiymati
siquvchi
g‘altaklar hosil qilayotgan
bosimnikidan kichik bo‘ladi, odatda mato va qatlam oralig‘idagi suvning
harakati zichlash davomida gidrodinamik bosim ta’sirida boradi. Eng katta
bosim III-III kesimga to‘g‘ri keladi.
Mato oralig‘idagi IV-IVkesimdagi suvning bosimi, unga ta’sir
ko‘rsatayotgan kuch kattaligi bilan aniqlanadi, ya’ni bu shunday kuch bo‘lishi
kerakki, uning ta’sirida mato oralig‘idagi suv tashqariga chiqa olsin. Agar
qatlamning qaysi bir qismida bo‘lsa ham cho‘zish oralarida suvning bosimi
uning bo‘shlig‘ida hosil bo‘ladigan siljishdagi mustahkamlagandan ortib ketsa,
396
qoliplash mashinasini jipslashtiruvchi qismida birinchi xavfli sharoit vujudga
keladi, natijada zichlangan asbest-sement buyumda darz ketgan joylar hosil
bo‘ladi. Asbest-sement buyumning mustahkamligini o‘lchaganda, kamayishi
ham qoliplangan yangi buyum tayyor emasligini ko‘rsatadi. Bunda aralashmaning
konsentratsiyasini kamaytirish bilan mashinaning ish unumdorligi kamayadi.
Natijada matodagi qatlam qalinligi kamayadi, yoki bo‘lmasa aralashma
tayyorlashda tola o‘lchami uzun bo‘lgan asbest ishlatiladi. Bundan tashqari
asbest va sementni o‘zaro ta’sirini hamda siquvchi g‘altaklar ta’sirida
bo‘ladigan o‘zgarishlarni ham xisobga olish kerak. Siquvchi g‘altakdan o‘tgan
va zachlanishi yuqori bo‘lgan qatlamni texnologik jarayoning oxirgi bosqichni -
zichlash davomida buzilishi extimoli juda kam bo‘ladi. Qoliplash mashinalarning
ish unumdorligini oshirish uchun uning qoliplash aylanma moslamasiga
qo‘shimcha zichlash g‘altaklari yoki bo‘lmasa ularning aylanma o‘lchamlarini
oshiriladi. Jumladan, agar uchta g‘altaklar bo‘lsa siqish uch bosqichda amalga
oshiriladi. Qatlam va mato bo‘shliqlaridagi suv siqib chiqarish tezligi
kamaytiriladi, bu esa o‘z o‘rnida gidrodinamik bosimini kamaytirib kerak
bo‘ladagan bosimini oshiradi.
3-§ Asbestsement qatlamini vakuumlash va qirqish jarayoni
Asbest-sement qatlami sim to‘rli silindrsimon moslamadan katta matoga
olingach
havosi
siyraklashtirilgan muhitda
moslamaga
uzatiladi.
Bu
moslamadan o‘tgandan so‘ng qatlamning namligi taxtasimon buyumlar
qoliplovchi mashinalarda 48-50 dan 34-40% ga, quvurlar qoliplash mashinalarda
esa 52-54 dan 44-46 % ga kamayadi. Asbest-sement qatlam namlik darajasini
kamaytirish oldidan suvi serob bo‘lgan sistemadan tashkil topgan bo‘ladi.
Namlik darajasini kamaytirish ham uch bosqichda olib boriladi.
I) qatlam siqiladi va uning bo‘shliqlarida bo‘lgan suv havota’sirida siqib
chiqariladi, qatlamning mustahkamligi ortgach, ta’sir ko‘rsatayotgan havo
bosimning keyingi siqishga kuchi etmaydi va namlik darajasini kamaytirish
qatlamni siqmasdan olib boriladi.
397
2) havo suvni bo‘shliqdan siqib chiqaradi. Bu bo‘shliqdan so‘rib
olinayotgan havo bemalol o‘tadi. Suv esa moslama devorlarida yupqa qatlam
xolida qoladi;
3) bo‘shliqlardan o‘tayotgan havoo‘zi bilan bir qism suvni olib chiqib
ketadi. Bu uchala bosqichni davom etish muddati sekundni yuzdan biriga to‘g‘ri
keladi.
Namlik kamaytiruvchi moslamaga kelib tushguncha asbest-sement qatlami
bosim yordamida jipslashtiriladi. Shuning uchun namlik darajasini kamaytirish
moslamasidagi tashqi va ichki bosim farqini katta bo‘lishi tufayli, qatlam
siqilmaydi, shuning uchun biz aytib o‘tgan uchta bosqichdan birinchisi
bo‘lmaydi. Faqat ikkinchi va uchinchisi bo‘lishi mumkin. Yumaloq to‘rsimon
mashinalar uchun asosan ikkinchisi xosdir, chunki qatlam siquvchi g‘altaklar
yordamida o‘rtacha 0,3 MPa bosimda jipslashtirilgan, bu bosim o‘lchami havoni
moslama tashqarisida qatlamga ko‘rsatayotgan bosim o‘lchamidan katta. Shuning
uchun agar qatlam namlik darajasini kamaytiruvchi moslamadan o‘tmasa u
qoliplovchi silindrsimon moslamadan olishda uzilib ketishi mumkin. Namlik
darajasini kamayishi esa qatlamning xajmiy massasini kamaytiradi, suv yutish
xususiyatini oshiradi va qovushqoqligini kamaytiradi.
Namlik darajasi kamaytirilmagan qatlamni qoliplovchi silindrsimon
moslamadan olib bo‘lmaydi. Rotatsion qaychilar bilan kesilgan bo‘laklar
to‘lqinsimon qilib ishlashgan temir qoliplarga shunday yotkiziladiki, bunda uning
pastki yuzasi batamom qolipni egallashi kerak. Buning uchun bo‘lak ustidan,
uning xamma to‘lqinsimon chuqurliklarini diametriga teng bo‘lgan silindrsimon
juvalar bilan botiriladi. Bo‘lak nam bo‘lgani uchun uni qolipga joylanganda
bo‘lak shu qolip bo‘yicha bukiladi. Bunda bo‘lak aylanasini markazidan uzoq
bo‘lgan qavatlari cho‘ziladi, markazga yaqinlari esa siqiladi. Cho‘zilish va
siqilishlarning kattaliklari to‘lqinsimon temir bo‘lakning bukilgan yuzasini
yarim doira o‘lchamini kamayshi va asbest-sement bo‘lakning qalinligini ortishi
bilan ortadi. Shunday qilib, asbest-sement bo‘lakning tashqi yuzasi cho‘zilishi,
ichki qismi esa siqilish deformatsiyasini oladi. Agar biz betaraf qatlam, ya’ni
398
asbest-sement bo‘lakning shunday bir qatlami (unda xechqanday deformatsiya
bo‘lmaydi) uning markaziy qismidagi kesim yuzasidan o‘tsa, unda asbest
sement bo‘lakning tashqi yuzasini nisbiy uzayishi quyidagicha ifodalanadi:
E=
|
