420
16 bob Asbest-sementli mahsulotlarining qotishi.
1-§ Qotish jarayoni va uni tezlatish usullari
Qotish- bu mahsulot olishning oxirgi bosqichihisoblanadi. Asbest tolasi
titkilanib to‘zitilganda, o‘zining ustki yuzasida Ca(OH)
2
va sementni suv bilan
birikib hosil qilgan boshqa birikmalarini bog‘lab turadi. Hali asbestga sement
qo‘shilmagan bo‘lsa ham, asbest tolasi uning eruvchan suvdagi yangi birikmalari
bilan qoplangan bo‘ladi. Asbest tolasiga birikish ko‘p miqdorda bo‘lmaydi, bunga
sabab asbest tolasinimaydalovchi moslamaga quyiladigan suvning miqdorini
kamligida. Shuning uchun birikish texnologik jarayonni keyingi bosqichida
ishlatiladigan suvda titkilovchi moslamada davom etadi.
Demak, asbest tolasini va sementni o‘zaro birikishini boshlanishi asbest
tolasiniishlatilayotgan suvdagi sement bilan ta’siridan boshlanadi. Keyingi
bosqichda, birikish, asbestli omixtaga sement qo‘shilgandan so‘ng davom etadi. Bu
jarayon sementni suv bilan birikishi va qotishi bilan belgilanadi. Buning tez yoki
sekino‘tishi sement donachalariniqaerda joylashishiga bog‘liq - asbest tolasi
yuzasidami yoki bo‘lmasa bu donachalar ozod holda joylashganmi. Birinchisida
donachalar asbest tolasi yuzasi bilan to‘qnashadi, ikkinchisida esa asbest tolasidan
uzoqda joylashgan.
Sement donachalarini suv bilan birikishini borishi, suv molekulasini
yangihosil bo‘lgan moddalarning yupqaqatlami orqali, xali suv bilan birikmagan
donachalar joylashgan joylarga kirib borishi va suv ta’sirida hosil bo‘lgan
birikmalarni ajralib chiqishi bilan belgilanadi. Diffuzion jarayonlarni tezlatishga
suyuqfazadagi eruvchan birikmalarni miqdorini kamayishi,chunki, yangi
moddalarni asbest tolasi o‘ziga birkitadi, hamda ko‘p miqdordagi suv ta’sirida
hosil bo‘lgan yangi birikmalarni ajratib chiqarib yuborish omil bo‘ladi.
Sementni suv bilan birikishidan hosil bo‘ladigan birikmalar sement
donachalarini yuzasida hosil bo‘ladi, chunki u erda ularning miqdori ko‘p, keyin
esa suyuq fazani hajmi bo‘yicha tarqaladi,bunga sabab diffuziya va mexanik
aralashtirish. Hosil bo‘lgan fazabitta emas, shu sababli hosil bo‘lgan yangi
birikmalarning miqdori tenglashmaydi suyuqlik asbest tolasi bilan sement
421
donachalari orasida joylashgan. Mana shuning uchun ham suv-sement nisbati
kamayishi tufaylitsement donachalari kirib borishi kerak bo‘lgan joylarda, qattiq
modda miqdori ko‘p bo‘lgan suyuqliklar hosil bo‘ladi.
Birinchi kurtaklar harakatlanayotgan zarrachalarni o‘zaro to‘qnashuvi
tufayli hosil bo‘ladi. Bunda hosil bo‘layotgan gidrat birikmalar beo‘xshov bo‘lib,
tuzilishi, ko‘rinishi hamda defektlari ko‘pligi bilan ajralib turadi. Keyinchalik bu
kristallar o‘sishi tufayli, ma’lum tuzilishga va ko‘rinishga ega bo‘lgan yakka
kristallarga aylanadi.
Qotishni ikkinchi qismida - yangi fazalar vujudga keladi,bu holat sement
zarrachalari asbest tolasiga yutilish chegarasida ayniqsa tez ketadi. Asbest
tolasida sementni suv ta’siri orqali kristallarning hosil bo‘lishi, sement
minerallarini suv birikish tezligining 8-10 foizga oshiradi. Suv sement nisbati
keskin kamayishi, bunda agar omixta tarkibida bu nisbat 10-15 bo‘lsa, yangi
qolipdan chiqqan buyumlarda 0,35-0,40 teng bo‘ladi va suyuq fazaniyangi hosil
bo‘lgan fazalar va suvli birikmalar bilan to‘yinishiga olib keladi.
Buyum yangi qolipdan chiqqan vaqtda, suyuqlikniqovushqoqligi katta
bo‘lmaydi, hosil bo‘layotgan mittikristallar broun harakati ta’sirida asbest
tolalarni va sement donchalari yuzasiga etib boradi va ularni molekulalar
maydoni hosil qiladigan tortib olish kuchlari tasirida ularga yaqinlashadi.
Buning natijasida yangi hosil bo‘layotgan birikmalarni miqdori oshadi.
Suyuqlikda mana shu yangi fazalar hosilqiluvchi kurtaklarni ko‘payishi natijasada
koagulyasion tuzilishiga ega bo‘lgan birikmalarni vujudga keltiradi. Ularning
zichligi, asbest-sement xajmidagi miqdori har hil bo‘lgan yangi birikmalar
kabihar hil bo‘ladi.
Sement omixtasi qotishi davomida hosil bo‘lgan koagulyasion tuzilishdagi
birikmalar sement toshida batamom kristallanadi. Bu kristallarni asbest-
sementdagi zichligi yuqori darajadagi anizotropligi bilan ajralib turadi, bu esa
asbest-sement buyum tuzilishini asosiy farqlaridan biri hisoblanadi.
Oddiy sharoitda sementni belgilangan mustahkamlikni olguncha qotish
davri 28 kunga boradi. Agar mahsus bug‘li sharoitqo‘llanilsa, bunda qotish
422
muddatini tezlashtirish mumkin, buyumlar 7 kun davomida issitilgan omborlarda
saqlanishi lozim.
2-§. Asbestsement listlarining qotishi
Buyumlarni qotishi natijasida ularda talabga javob beradigan fizik-mexanik
ko‘rsatkichlar hosil bo‘lishi kerak. Buyumlarni qotishi sanoat korxonalarida ikkita
bosqichdan iborat.
Birinchi bosqich - konveyer xildagi turli sharoiti bo‘lgan bo‘limlarda
qolipdan chiqqan buyumlarni boshlang‘ich qotishi boshlanadi.
Ikkinchi bosqich - issiq omborlarda batamom qotish.
Birinchi bosqich o‘z navbatida ikki qismdan iborat:
I) buyumlarni turli muhitga joylashdan oldin ma’lum muddat saklanadi;
2) uni bug‘li muxitda ushlanadi.
Bug‘li muhitta’siri ostida bir nechta fizik va fizik-kimyoviy o‘zgarishshr
bo‘ladi. Boshlanishida sovuq buyumlarni ustki yuzasida suv bug‘i yig‘ilib ularni
namligini oshiradi. Odatda yig‘ilgan suv bug‘ini miqdori buyum massasini
taxminan 4 foizni tashkil qiladi. Buyumni bo‘shliqlarida yig‘iladigan suv bug‘lari
buyumda ajratuvchi va osmotik bosimni hosil bo‘lishiga olib keladi, natijada
buyum suv bilan bo‘kib ishadi, uningo‘lchamlari 1,2; 1,5 hatto 5 foizga
o‘zgaradi, qalinligi ortadi, xajm massasi kamayadi. Qavatlar orasidagi
bog‘lanish mustaxkamligi kamayadi, natijada, buyum mustahkamligiham
kamayadi.
Bo‘kish va boshqa o‘zgarishlar, buyumlar ma’lum muddatda saqlash
davomida, mustahkamlikni olgandan so‘ng (40 kgs/sm ) sekin-asta batamom
yo‘qoladi. Buyumlar ustki yuzasida suv bug‘ini yig‘ilishi, ularning harorati bug‘
bo‘limlari harorati bilan tenglashgandan so‘ng to‘xtaydi. Lekin buyumlarni qizishi
sement bilan suv ta’sirida hosil bo‘ladigan iss
iqlik
tufayli davom etaveradi,
shuning uchun buyumlarni harorati bo‘lim haroratidan 5-20 foizga oshiq bo‘ladi,
bu suvni issitishga va kengayishiga olib keladi, suv bug‘lari va bo‘shliqlarda
qolgan havoni ajralib chiqishi tufayli, buyumlarda mayda darz tomirlarni vujudga
keltiradi, buyum mustahkamligi kamayadi.
423
Buyumlarni qizishi tufayli, ularning yuzasidagi va bo‘shliklardagi suv
bug‘lanadi, bu narsa bug‘lash bo‘limlarida qizdirish muddati tugaguncha davom
etadi. Ishlov tufayli buyumlar quriydi. Turli muhitda buyumlarda ma’lum
o‘zgarish sodir bo‘ladi, ularning bo‘kishi, qizdirish davomida havoning kengayishi,
namli muhitda sement toshida katta o‘lchamli kristall tuzilishli gaz hosil bo‘lishi
natijasida asbest-sementli mahsulotni mustahkamlikni kamayishiga olib keladi.
Tekshirishlarga ko‘ra bug‘ bilan ishlov berilgan asbest-sement buyumlarni
mustahkamligi, oddiy holatda issiq omborlarda qotgan buyumlarnikidan past
bo‘lishi aniqlangan.
Bundan xoli bo‘lish uchun, bug‘limuxit harorati 50-60 darajadan
oshmasligi kerak, keyin esa bug‘lanib chiqib ketgan suvni o‘rnini to‘ldirish
uchun buyumlar namlanishi lozim. Namlanish muddagi 15-80 minut bo‘lib, bu
asosan buyumlarni qizdirilgan suvda ushlash orqali amalga oshiriladi. Ularning
mustahkamligi mana shu yo‘l bilan 10-15 foizga oshiriladi.
Portlandsementni oddiy sharoitda qotishi faqat suv bor muhitda boradi.
Bunda suvning miqdori, xisobga ko‘ra hosil bo‘lishi kerak bo‘ladigan
birikmalarga ketadigan miqdordan bir necha marta oshiq bo‘lishi kerak.
Qoliplash jarayoni ayrim farqlariga ko‘ra qotishga teskari ta’sir ko‘rsatadi. Misol
uchun,asbest-sementqatlamning
havosi
siyraklashtirilgan
moslamadan
o‘tkazilayotganda bir qism suv havo bilan almashtiriladi. Keyingi bosqichda
qatlamni zichlashishi davomida undagi suvning miqdori yana xam kamayadi,
namlik darajasi 25% ga kamayadi va suv sement nisbati 0,4 va undan kichik
xam bo‘ladi.
Bug‘ bilan ishlov berishda buyumlarning ma’lum qismi suvni yo‘qotadi va
suv sement nisbati 0,2-0,3 gacha kamayadi, lekin oddiy sharoit uchun bu
nisbat 0,6-0,7 dan kam bo‘lmasligi kerak. Suvning etarli darajada bo‘lmasligi
asbest-sement buyumni qotishini issiq omborlarda sekinlashtiradi. Shuning uchun
bug‘ bilan ishlov berilgandan so‘ng buyumlar taxi 50-60 darajaga issitilgan
suvli vannaga solinadi va u erda 15-30 minut ushlanadi.
424
Qotishning boshlanishi qotish bo‘linmalarida boshlanadi, bu bo‘linmalar bir-
biri bilan bog‘langan temir zanjirlardan tashkil topgan. Bu zanjirlarga 80 arava
qolip biriktirilgan, har bir qolipga 14 dona buyumjoylanadi. Buyumlar
joylangan arava zanjir yordamida bir qadam siljiydi va ishchi joyga yangi
bo‘sh arava – qolipkeladi. Buyumlarni qotish bo‘limlarida bo‘kish vaqti 3,5-4
soat, bo‘limdagi harorat 60-80 darajaga teng. Bug‘lash asosan 2 davrda olib
boriladi.
Birinchi davrda bug‘li havo harorati ko‘tariladi;
Ikkinchi davrda - bug‘li havomuhitni harorati o‘zgarmas qilib ushlanadi.
Bo‘lim uzunligi bo‘yicha haroratning ko‘tarilish tezligi 0,7-0,8 daraja (m,
vaqt bo‘yicha esa 15 daraja) soatni tashkil qiladi. Boshlanish vaqtida harorat
20-30 daraja, bo‘lim o‘rtasi va oxirida 60-80 darajaga teng bo‘ladi. Havoni
nisbiy namligi 90-95 foizdan kam bo‘lmaydi.
Buyumlar bug‘langandan va qisqa muddat suv bilan to‘yintirilgandan
so‘ng batamom qotishi uchun issiq omborlarga yuboriladi.
Taxlangan
buyumlarni
omborga
uzatishda
osma
kran
yoki
avtoyuklovchidan foydalaniladi. Buyumlar ikki ustun qilib joylanadi va ular
tagiga yog‘och yoki betondan qilingan qistirma joylanadi.
Qotishni ta’minlash uchun omborda harorat 15 darajadan pastnisbiy
namlik esa 80 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Agar haroratpasaysa yoki nisbiy
namlik kamaysa buyumlarni qotishi sekinlashadi, chunki buyumlar muddatidan
oldin qurib qoladi.
3 -§. Qumli portlansement asosida tayyorlangan
|
