|
Xitoy ushbu yangi mojarolarda qanday mavqeni egallashi mumkin?
|
| bet | 10/18 | | Sana | 24.01.2024 | | Hajmi | 1,83 Mb. | | #144414 |
Bog'liq Kurs ishi Sardor MuzaffarovXitoy ushbu yangi mojarolarda qanday mavqeni egallashi mumkin?
Xitoy Belarusda, asosan, Rossiyaning pozitsiyasini qo‘llab-quvvatlamoqda, lekin bu o‘zgarib ketishi mumkin. Xitoy o‘z tovarlari Belarus orqali G‘arb mamlakatlariga olib o‘tilayotgani uchun ushbu mamlakatning G‘arbga yopilib qolishini istamaydi. Ayni damda Xitoy rahbariyati Belarusdagi ijtimoiy noroziliklardan sarosimaga tushib qolgan, ammo bunday muhim mamlakatni talashib, Rossiya bilan orani buzmoqchi emas. Uzoq istiqbolda ushbu masalada ixtilofga ham guvoh bo‘lishimiz mumkin. Markaziy Osiyoda esa Xitoyning manfaatlari o‘sib bormoqda. Mabodo Rossiya mintaqada tartibni saqlay olmasa, bu holat xitoyliklar yana-da faol rol o‘ynashiga olib kelishi mumkin, degan taassurot paydo bo‘lmoqda.
Tabiat injiqliklari, ekologik halokatlar, texnogen fojialar, urushlar, qurolli to‘qnashuvlar, yadro xavfi, siyosiy qarama-qarshiliklar, giyohvandlik, OIT. Bular 21 asr ko‘zgusidagi muammolardir. Insoniyatning yana bir fojiasi - yoshlar orasidagi muammolar ham dolzarb masala hisoblanadi.
Tahlilchilarning so‘zlariga qaraganda, bugungi kunda Yer yuzida 15 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lganlar soni bir milliarddan oshib ketgan. Ular sayyora aholisining 20 foizidan ko‘prog‘ini tashkil qiladi. Yoshlarning 85 foizi rivojlangan mamlakatlarda istiqomat qiladi. Ayni damda yoshlarning 10 millionga yaqini OITSga chalingan. Insoniyatning butun tarixi davomida hozirgi avlod o‘qimishli ekani tan olinsa-da, 113 million nafar bola maktabga bormaydi. Zamonaviy dunyoda 130 million o‘smirning savodsiz ekani tan olinadi.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida keksalar soni ortib borayotganiga qaramay, “ko‘hna qit'a” hamon “yoshlar qit'asi” sifatida qayd etiladi. So‘nggi vaqtlarda ta'lim olishdan bebahra, ish topa olmayotgan yoshlar haqida ko‘p gapirilmoqda. Germaniya kansleri Angela Merkel 2013 yilda The Guardian nashriga bergan intervyusida yoshlar o‘rtasidagi ishsizlikni “Yevropadagi eng dolzarb muammosi” sifatida ta'riflagandi. U Yevropa mamlakatlarining hukumatlari “Yo‘qotilgan avlod” paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida Germaniya tajribasidan foydalanishi lozimligini ta'kidlagandi. Germaniya tajribasi shundan iboratki, bu mamlakatda talabalar bir vaqtining o‘zida ta'lim oladi va ish bilan mashg‘ul bo‘ladi. “Yo‘qotilgan avlod” (fransuzcha Génération perdue, inglizcha Lost Generation) — Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari oralig‘ida paydo bo‘lgan ibora bo‘lib, bir qator yozuvchilarning ijodida o‘z aksini topgan. “Yo‘qotilgan avlod” deganda 18 yoshida urushga ketib, odamlarni o‘ldirishga jalb qilinganlar tushunilgan. Urushdan keyin ular odatiy hayotga moslashishlari qiyin kechgan. Ularning ko‘pchiligi o‘z joniga qasd qilgan bo‘lsa, boshqalari aqldan ozgan edi. Ibora muallifi Gertrude Stayn ekani aytiladi. 1930-31 yillarda Erix Mariya Remark “Qaytish” (“Der Weg zurück”) deb nomlangan roman yozadi. Unda Birinchi jahon urushidan qaytgan askarning hayoti qalamga olingan. “Uch o‘rtoq” romanida esa yo‘qotilgan avlod taqdiri haqida hikoya qiladi. Tahlilchilarning fikricha, Birinchi jahon urushi tugaganiga salkam bir asr bo‘ldi. Ammo bugungi yoshlarni ham o‘sha davr askarlarining hayotiga qiyoslayotganlar bor. 21 asrning “yo‘qotilgan avlodi” paydo bo‘lishiga ishsizlik sabab bo‘layotgani tan olinadi.
Ma'lum bo‘lishicha, Yevropada 25 yoshgacha bo‘lgan 5 milliondan ortiq ishsiz bor. Yoshlarning ish bilan ta'minlanmagani Yevropa kelajagini xavf ostida qoldirishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda yoshlar norasmiy ravishda ishlaydi. Yoshlar oz ish haqiga bo‘lsa-da ishlashga rozi bo‘ladi. Kambodja va Peru yashirin iqtisodiyotida yoshlarning 80 foizi band. Iqtisodchilarning fikricha, yoshlar qanchalik ko‘p noqonuniy mehnat bilan band bo‘lar ekan, mamlakat iqtisodi qiyin ahvolda qolaveradi. Jahondagi ishsizlik muammosi xavfli holat bo‘lib, bu nafaqat iqtisod uchun, balki ijtimoiy hayotda ham fojialarga sabab bo‘ladi.
AQShdagi yoshlar orasida esa giyohvandlar, jinoyatchilar, ishsizlar, irqchilar soni ortib borayotganidan xavotirlar paydo bo‘ldi. Center for American Progress tadqiqot tashkiloti xulosalariga ko‘ra, ayni damda 10 milliondan ortiq yosh amerikalik ish topishga qiynalmoqda.
Xalqaro Mehnat tashkiloti e'lon qilgan hisobotga qaraganda, 2013 yilda 15 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lgan 74,5 million yoshlar ishsiz edi. Bu 2012 yilga nisbatan bir millionga ko‘p demakdir. Yoshlar orasidagi global ishsizlik 13,1 foizni tashkil qiladi. Bu kattalar o‘rtasidagi ko‘rsatkichdan uch barobar ko‘p ekanini ko‘rsatib turibdi. Mutaxassislarning fikricha, bu raqam 2018 yilgacha yanada oshadi. Xalqaro Mehnat tashkiloti hisobotiga ko‘ra, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika, shuningdek, Lotin Amerikasi, Karib havzasi va janubiy Yevropada bu boradagi ko‘rsatkich ancha yuqori ekani aytiladi. Kuzatuvchilarning fikricha, iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda istiqomat qilayotgan yoshlar 2008 yilda kuzatilgan global inqirozning asosiy jabrdiydasiga aylanishdi. Vaziyatni tahlil qilgan Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot tashkiloti bu holatni yoshlar o‘rtasidagi inqiroz deb atadi. Tashkilot hisobotiga ko‘ra, 2007 yilning mart oyida Ispaniyada yoshlar o‘rtasidagi ishsizlik 17,4 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2012 yilning mart oyida bu raqam 51 foizga chiqdi. Fransiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Polsha, Irlandiya va Italiyada har besh nafar yoshning biri hamon ish qidirish bilan ovora.
Inqirozning yana bir sababi rivojlangan davlatlarda ish beruvchilar yoshi kattalarni emas balki yoshlarni ishdan bo‘shatishni afzal ko‘rishadi.
Iqtisodi taraqqiy etgan mamlakatlarda ham yoshlar ish bilan ta'minlanmayotgan ekan, rivojlanish yo‘liga o‘tgan mamlakatlarda yoshlarni ish bilan ta'minlash bosh og‘rig‘i sanaladi. “Tuyani shamol uchirsa, echkini osmonda ko‘r” deyishadi-ku! Bu mamlakatlarda maktab va kollejlarni bitirib, mehnat bozorida paydo bo‘lgan yoshlarni ish bilan ta'minlashga ulgurib bo‘lmayapti. Yoshlar o‘rtasida ishsizlar soni bo‘yicha Afrika qit'asi yetakchilik qiladi. Liberiya, Malavi va Togoda 25 yoshgacha bo‘lgan yoshlarning 70 foizidan ko‘prog‘i ishsizlikni “o‘ziga kasb qilib olgan”. Bu kabi muammoni iqtisodi taraqqiy etgan Xitoy va Hindiston ham bartaraf eta olmayapti.
Iqtisodchilarning fikricha, hozirgi yosh avlod kelajakda ota-onalaridan ko‘ra yomonroq yashashlari mumkin. Ularning kelajagi porloq emasligidan ogohlantirilmoqda. The Guardian gazetasi o‘tkazgan ijtimoiy so‘rov natijalariga qaraganda, yoshlar ish beruvchilar tomonidan doimiy ravishda rad javoblarini eshitishdan norozi ekanliklarini aytishgan.
Yoshlar o‘rtasida yana bir illat paydo bo‘lgan. 21 asr ilm-fan va texnika, taraqqiyot asri. Zamonaviy dunyoni kompyuter, mobil telefoni, nanotexnologiyalar mahsulotlarisiz tassavvur qilib bo‘lmaydi. Ayni shu sababli yoshlarning dunyoqarashi tubdan o‘zgarib ketdi. Bugungi yoshlar mansab pillapoyalaridan ko‘tarilishni emas, balki o‘z vaqtini bekorga sarflayotgandek bo‘lmoqda. Ular kunlarini ijtimoiy tarmoqlarda, virtual olamda o‘tkazishni afzal ko‘rishmoqda. Internetga mubtalo bo‘lish 21 asrning bedavo kasalligidir. Real hayotdan virtual makonga o‘tayotganlar ko‘payib borayotgani tashvishlidir. Shuningdek, oilasini tashlab, spirtli mahsulotlar va giyohvandlikka mubtalo bo‘layotganlarning kelajagini porloq deb bo‘lmaydi. Kuzatuvchilarning fikricha, 21 asrda yoshlar orasida ma'naviyat ortga ketmoqda.
Jahondagi yoshlar o‘rtasidagi o‘limlar tahlil qilinar ekan, o‘limlarning uchdan bir qismi o‘z joniga qasd qiluvchilar hissasiga to‘g‘ri kelishi ma'lum bo‘ldi. Bu xaqda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma'lum qildi. Rivojlangan mamlakatlarda istiqomat qiluvchi yoshlarning ruhiy holati deyarli bir xil ekani aytiladi. Ruhshunoslarning aytishicha, oilada ota-onalarining janjali bolalarning ruhiyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatar ekan. Ayni shu holat ularning o‘z joniga qasd qilishiga sabab bo‘ladi. Tadqiqotchilar oilada janjallar kamaygan taqdirdagina, yoshlarning o‘z joniga qasd qilish holatlari keskin qisqarishini aytishadi.
So‘nggi vaqtlarda o‘qishni, ishlashni xohlamaydigan yoshlar ko‘payib borayotgani haqida maqolalar ko‘paymoqda. Bu yoshlar ishsizlar, jinoyatchilar va giyohvandlar safini to‘ldirayotgani ayanchli. Bugungi kunda jahon yoshlarining aksariyati nima qilishlarini bilmasliklari aniq bo‘lgan. Ularning ko‘pchiligi maktabni bitirishlari bilanoq “burchak”ka borib tamaki chekish va spirtli ichimliklar iste'mol qilishga berilib ketadi. Boshqalari esa ertalabdan kechgacha ko‘chalarda sang‘ib yurishadi. Juda kamdan- kamlarigina foydali ishlar bilan shug‘ullanadi. O‘zlari bilib-bilmay terrorchilar, ekstremistlar safiga qo‘shilayotgan yoshlarni to‘xtatib qolish keskin chora-tadbirlar ko‘rish zaruratga aylangan.
Shu o‘rinda erta turmush qurish ham global muammolardan biri sifatida ko‘rilmoqda. G‘arb mamlakatlarida erta nikohdan o‘tish abortlarning ko‘payishiga, bu o‘z navbatida, ayollarning salomatligiga salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda. Yoshlarni ish bilan ta'minlash global muammoga aylangan. Shu sababli ham bu muammoni hal qilish borasida hamma oyoqqa turishi talab etiladi. Manpower rekruting kompaniyasi rahbari Jyeffri Jorres ta'kidlaganidek, hukumatlar ishsizlik bilan bog‘liq muammoga qarshi kurashda taslim bo‘lishiga haqli emas. Aks holda yoshlarning ishsizligi keyingi o‘n yilliklar uchun haqiqiy epidemiyaga aylanadi.
Yoshlar bizning kelajagimiz. Agar mamlakatda yoshlar bilan bog‘liq muammolar bor ekan, bu mamlakatning kelajagi bo‘lmaydi. Kechagi va bugungi kun bilan emas, balki ertangi kun uchun xam yashash kerak. Buning uchun kelajak avlod borasida qayg‘urish kerak. Ularga barcha imkoniyatlarni yaratib berish zarur.
O‘zbekiston prezidentining 2014 yil 6 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorida mamlakatida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarda yoshlarning faol ishtirokini ta'minlash, yuksak ma'naviyatli, mustaqil va erkin fikrlaydigan, zamonaviy ilm-fan yutuqlarini puxta o‘zlashtirgan har tomonlama sog‘lom va barkamol avlodni voyaga yetkazishga qaratilgan yoshlarga oid davlat siyosatini izchil amalga oshirish maqsadlari ifoda etilgan.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar jarayonida navqiron avlodni jismonan sog‘lom, ma'nan yetuk insonlar etib tarbiyalash, yoshlarning iste'dod va salohiyatini yuzaga chiqarish, intilish va tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Yoshlarni milliy mentalitetga yot turli tahdidlardan himoya qilish, vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat va milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash bugungi globallashuv zamonida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Dali – asarlari va uslubining o‘ziga xosligi bilan olamshumul mashhurlikka erishgan ijodkor. U grafik rassom, haykaltarosh, rejissyor hamda syurrealizm namoyondasi. Uning hayoti va ijodi, uslubi, asarlaridagi g‘oyalar hamon muhokama qilinadi. Ko‘plab san’atshunoslar Dalini daho darajasidagi rassom hisoblagani holda ayrim musavvirlar uni syurrealizmdan butunlay chiqarib tashlash tarafdori.
Musavvirning “Geosiyosiy go‘dak yangi inson tug‘ilishini kuzatmoqda” suvrati ayni ikkinchi jahon urishining qizg‘in pallasida, 1943-yilda ishlangan. Salvador o‘sha mahallar AQShda xotini Gala Dali bilan istiqomat qilar, bu siyosiy bo‘hronlar hamda jamiyatda muhit, qarashlar va qadriyatlar o‘zgarayotgan bir davr edi, bunga kartina nomi ham ishora qilmoqda.
Dali asarlaridagi mazmunni uning nomi orqali berishga intiladi. Ushbu asar va uning nomi ham tomoshabinga insoniyat kutayotgan ulkan o‘zgarishlar, go‘yo yangi tamaddun boshlanayotganidan ogohlantirishga o‘xshaydi. Dali ijodida realizm bilan syurrealizmning uyg‘unligi seziladi – kartina ramzlarga to‘la. Shunday ramzlardan asosiysi – yer shari va uning shaklidir. Dali yerni tuxumsimon shaklda aks ettirgan, tuxum yorilyapti va undan yangi odam chiqishga urinyapti.
Tasviriy san’atda tuxum ramz sifatida ko‘plab rassomlar ijodida kuzatiladi. Bu dunyo tuxumi mifi bilan bog‘liq: deyarli butun dunyo xalqlari og‘zaki ijodida dunyo tuxumdan paydo bo‘lgan (tug‘ilgan) degan miflar bor. Ekstravagant rassom Salvador Dalining syurreal ijodida ham tuxum tug‘ilishni, yangi potensialni anglatadi. Ya’ni eski dunyo yorilmoqda va undan yangi tamaddun paydo bo‘lmoqda.
Tuxum yuzasida dunyo xaritasini tasvirlagan. Unda Shimoliy Amerika qit’asi yorilib, yangi inson tanasining bir qismi ko‘rinadi – u qo‘li bilan chiqishga joy ochmoqda. Darhaqiqat, AQSh II jahon urishidan so‘ng yanada yuksaldi. Uning iqtisodi misli ko‘rilmagan darajada rivojlandi, milliy valyutasi dunyoni zabt etdi. Geosiyosiy nuqtai nazardan yangi gegemonga aylandi.
Ba’zi san’atshunoslar ijodkor kartinani AQShda yashayotgan davrda yaratgani uchun insoniyatning yangi sivilizatsiyasi aynan Shimoliy Amerikadan boshlanadi, degan g‘oyani ilgari surganini ta’kidlaydilar. Bu fikr bir ma’noda noto‘g‘ri – Dali hayoti davomida birovga (yana bu hukumat ma’nosida bo‘lsa) yoqish uchun harakat qilmagan. Uning fe’lida biror kimsaga, umuman jamiyatga bo‘ysunish xislati yo‘q edi. Shu bois doim oilasi – otasi bilan muammolari bo‘lgan. Dali jamiyatni o‘z ortidan ergashtirishni istovchi rassom: asarlaridagi noodatiylik insonni o‘ylashga, fikrlashga undashining boisi shu. Mazkur asarida ham u ikkinchi jahon urushi ko‘p o‘tmay yakuniga yetishi va yangi dunyoga AQSh hukmron bo‘lishini aytmoqchi. Asar nomida ham bejizga “geosiyosiy” iborasi ishlatilmagan. Rassom “yangi insoniyat” dunyoga kelmoqda, yangi barqarorlik, yangi tartib-qoidalar o‘rnatiladi”, degan g‘oyani ilgari surgan. Asarda tasvirlangan “Yangi inson”, ya’ni yangi sivilizatsiya – mukammal, kuch-quvvatga to‘la, u yangi dunyoni yaratadi.
Asarda germafrodit (ikki jinsli) odam ortiga berkingan bola yangi dunyoning “tug‘ilish”ini kuzatmoqda. Tarixdan ma’lumki, barcha tamaddunlar oxir-oqibat o‘z-o‘zini halok qiladi. Ana shundan so‘ng yangi davr, yangi sivilizatsiya boshlangan.
Xo‘sh, nega “geosiyosiy chaqaloq”? Nima sababdan u qo‘rquv va hayrat bilan yangi odamning chiqib kelishini kuzatmoqda. Va nega u oyoqlarini quchgan jinsi noma’lum gumanoid tuxumdan inson yorib chiqishiga ishora qilmoqda, unga qarashga da’vat etyapti?
Ezoterik falsafa jihatidan geosiyosiy go‘dak insoniyatni anglatadi. Germafrodit esa insoniyat yetishishi zarur bo‘lgan ruhiy bosqich – uning jinsi ahamiyatsiz ekani ham shundan – shu bois go‘dak uni quchmoqda va o‘z o‘rnida uning mukammal ruhiy bosqichi yangi tug‘ilishni tomosha qilishga undamoqda.
Dalining asarlarida g‘oya ustun, biroq rassom mumtoz san’at bilan zamonaviy g‘oyalarni nihoyatda mahorat bilan uyg‘unlashtira olgan. Kartinadagi inson figuralari, ranglar va ramzlar rassomlik qoidalaridan chetga chiqmagan holda aks ettirilgan. Dali shunchaki g‘oyalari ortiga yashiringan rassom emasdi, uning ijod namunalarida mumtoz san’at qonuniyatlari buzilmagan. U kartinalaridagi ramzlarni ham “sirli” tarzda tasvirlamagan. Tasviriy san’atdan bexabar odam ham Dalining asarlari nima demoqchi ekanini tushunadi, g‘oyalarini anglaydi.
1.1 Insoniyatning global muammolarining mohiyati va belgilari
Zamonaviy davr jamiyat oldiga falsafiy tushunishni talab qiladigan yangi muammolarni qo'ydi. Ular orasida global muammolar deb ataladigan muammolar bor. Bu muammolarning nomi frantsuzcha global - universal va lotincha globus (terrae) - globus so'zlaridan kelib chiqqan. Bu ijtimoiy taraqqiyot va tsivilizatsiyaning saqlanib qolishi hal qilinishiga bog'liq bo'lgan insoniyatning dolzarb muammolari majmuini anglatadi.
Zamonamizning global muammolari jahon sivilizatsiyasining zamonaviy inqirozi mazmunini tashkil etuvchi qarama-qarshi jarayonlar majmuidir.
Zamonamizning global muammolarining manbalarini shartli ravishda ikki guruhga bo'lish mumkin: inson va tabiat o'rtasidagi kelishmovchiliklarning chuqurlashishi (ekologik, oziq-ovqat, energiya va boshqa muammolar); odamlar o'rtasidagi munosabatlar (urush va tinchlik muammosi, ma'naviy sohani himoya qilish va rivojlantirish, demografiya, jinoyatchilikka qarshi kurash va boshqalar).
Zamonamizning global muammolari ham, ularni hal etish yo‘llarini aniqlash ham murakkab, fanlararo xususiyatga ega va bu nafaqat dunyoning barcha mamlakatlari sa’y-harakatlarini global integratsiyalashuvini, balki Vernadskiyning noosfera haqidagi ta’limotiga ko‘ra ham zarurdir. , inson faoliyatining tegishli sohalarida falsafiy-siyosiy, tabiiy va texnik-iqtisodiy bilimlarning integratsiyasi. Bunday “ikki tomonlama” integratsiya va global muammolarning navbatdagi yechimining eng muhim shartlaridan biri siyosat tamoyillarini tubdan o‘zgartirish: dunyoning barcha davlatlarining ziddiyatli yo‘nalishdan chiqib ketishi, hamkorlik asosida hamkorlikka o‘tishdir. umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligini e'tirof etish, global - "yashovchan jamiyat"ni shakllantirishning eng samarali usullarini umumiy izlash.
Keling, insoniyatning global muammolariga xos bo'lgan va ularni boshqalardan ajratib turadigan belgilarga e'tibor qaratamiz
· Bir davlat yoki mamlakatlar guruhidan tashqariga chiqadigan global ko'lami;
· namoyon bo'lishning og'irligi;
· Murakkab tabiat: barcha muammolar bir-biri bilan chambarchas bog'liq;
· Insoniyat tarixining keyingi jarayoniga ta'siri;
Ularni faqat butun dunyo hamjamiyatining, barcha mamlakatlar va etnik guruhlarning birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan hal qilish imkoniyati
Jahon iqtisodiy forumi tomonidan taklif qilingan tasnifga ko'ra, iqtisodiyotga ta'sir qiluvchi global muammolar 4 guruhga bo'lingan:
1) Iqtisodiy muammolar:
a) Neft narxi / energiya iste'moli
b) Aktivlar narxi / katta qarz
c) AQSH joriy hisobi taqchilligi
d) pul inqirozi
e) Xitoyning yuksalishi
2) Ekologik muammolar:
a) biologik xilma-xillik
b) Iqlim o'zgarishi
c) Suv ta'minoti / sifati
d) tabiiy ofatlar
e) Havo, suv va tuproqning ifloslanishi
e). Energiya taqchilligi muammosi
3) ijtimoiy muammolar:
a) radikal islom
b) Diniy urushlar xavfi
v) demografik: aholining qarishi, rivojlangan mamlakatlarda aholining kamayishi, erkaklarning ustunligi
d) Majburiy migratsiya
e) yuqumli kasalliklar
f) qashshoqlik
g) texnologik yutuqlarga (biotexnologiya, nanotexnologiya, fanning boshqa sohalariga) jamoatchilikning noaniq munosabati;
5) Geosiyosiy muammolar:
a) terrorizm
b) uyushgan jinoyatchilik
c) Issiq nuqtalar (Isroil / Falastin, Hindiston / Pokiston, Iroq, Checheniston, Koreya yarim oroli, Xitoy / Tayvan, Eron, Saudiya Arabistoni)
d) Resurslarning etishmasligi tufayli yuzaga keladigan nizolar
f) Ommaviy qirg'in qurollarini yaratish
Bu 20-asrning ikkinchi yarmining boshlarida olimlar oldida paydo bo'lgan va bugungi kunda tobora dolzarb bo'lib borayotgan savollardir.
Insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanib borar ekan, yangi global muammolar paydo bo'lishi mumkin va allaqachon paydo bo'lmoqda. Shunday qilib, Jahon okeani resurslarini o'zlashtirish va ulardan foydalanish muammosi, shuningdek, kosmosni tadqiq qilish va undan foydalanish muammosi global toifaga kiritila boshlandi. 70-80-yillarda va ayniqsa 90-yillarda sodir bo'lgan o'zgarishlar. global muammolarda ustuvorliklarning o'zgarishi haqida gapirishga imkon beradi. Agar 60-70-yillarda bo'lsa. Asosiy muammo jahon yadro urushining oldini olish deb hisoblangan, ammo hozir ba'zi mutaxassislar ekologik muammoni, boshqalari - demografik muammoni, uchinchisi - qashshoqlik va qoloqlik muammosini qo'yadilar.
Global muammolarga ustuvor ahamiyat berish masalasi nafaqat ilmiy, balki muhim amaliy ahamiyatga ega. tomonidan turli baholar, global muammolarni hal qilish uchun insoniyatning yillik xarajatlari kamida 1 trillion bo'lishi kerak. dollarni yoki jahon yalpi ichki mahsulotining 2,5 foizini tashkil etadi.
1.2 Termoyadroviy falokat va yangi jahon urushlari tahdidi
Bizning zamonamizning global muammolari majmuasi global muvozanatlar nazariyasiga tayanadi, unga ko'ra tabiat va jamiyatdagi jarayonlarning barqarorligi (ular holatining barqarorligi) ularning muvozanat darajasiga bog'liq. Yoqilg'i-energetika, moddiy-xom ashyo, tarmoqlararo, oziq-ovqat, transport, savdo, ekologik, demografik va boshqalar kabi umume'tirof etilganlardan boshlab, ko'proq yoki kamroq munozarali turlari bilan yakunlangan yigirmagacha global balanslar mavjud. qurol balansi, xavfsizlik kuchlari va jamoat tartibini buzish, eskirish va o'qitish ijtimoiy ishlab chiqarish, binolarni buzish va rivojlantirish, kasallanish va tiklanish, giyohvandlik va jamiyatni denarkotiklashtirish (nikotin, alkogol va kuchliroq giyohvand moddalarni iste'mol qilish), vayron qilish va yaratish madaniy boylik, xalqaro munosabatlardagi, axborot tizimlaridagi turli muvozanatlar va boshqalar.
Taxminan yigirma yil oldin, bizning zamonamizning asosiy global muammosi qurollanish poygasi bo'lib, u dunyodagi deyarli barcha mamlakatlarning umumiy yalpi mahsulotidagi sher ulushini o'zlashtirdi va bundan tashqari, yangi jahon urushi xavfini tug'dirdi. Darhaqiqat, endi ma'lum bo'lishicha, bu, aslida, "Sovuq" taxallusi bilan tarixga kirgan 1946-1991 yillardagi Uchinchi Jahon urushining asosiy jang maydoni edi. O'n millionlab halok bo'lganlar, yaradorlar, nogironlar, qochqinlar, etimlar, dahshatli vayronagarchilik va vayronalar bilan haqiqiy urush. Bir tomon (SSSR boshchiligidagi "jahon sotsialistik tizimi") mag'lubiyatga uchragan, taslim bo'lgan va parchalanib ketgan urush, chunki u dushmandan (AQSh boshchiligidagi NATO) iqtisodiy va kattaligi bo'yicha to'rt baravar past edi - texnologik jihatdan. 90-yillarda tubdan yangi qurollarni ixtiro qilish va ishlab chiqarishning sifat jihatidan boshqacha xarakteriga ega bo'lgan qurol poygasi o'rniga asosiy global muammo uchinchi va birinchi dunyo deb ataladigan qarama-qarshilik edi. Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan mamlakatlar va Shimoliy Amerika, G'arbiy Evropaning rivojlangan mamlakatlari, shuningdek, Yaponiya va boshqa bir qator. Bu qarama-qarshilik ko'p jihatdan umidsizdir, chunki Uchinchi dunyo hali ham Birinchi dunyoning rivojlanish yo'lidan bormoqda va bu yo'l global miqyosda umidsizdir: u jahon energetikasi, ekologiyasi va madaniyatining cheklovlari bilan "to'sib qo'yilgan".
Termoyadroviy falokat tahdidi endi global miqyosda, ya'ni. sayyoraviy, xarakterli, davlat chegaralari va qit'alardan tashqariga chiqdi va umumiy insoniy vazifani ifodalaydi. Hozirgi vaqtda G'arb va Sharq madaniyatlarining o'zaro ta'siri alohida ahamiyatga ega, chunki ko'pchilik olimlar insoniyat taraqqiyoti, global muammolarni yengish garovini aynan shundan ko'rishadi. G'arb va Sharq madaniyatlari va sivilizatsiyalari bir-birini to'ldiradi va ma'lum bir yaxlitlikni ifodalaydi va G'arbning ratsionalizmi va Sharqning intuitivizmi, texnologik yondashuvi va insonparvarlik qadriyatlari bir-birini to'ldiradigan g'oya asta-sekin pishib bordi. yangi sayyora tsivilizatsiyasining asosi.
Termoyadro qurolining uchta texnik jihati termoyadro urushini tsivilizatsiya mavjudligiga tahdid soldi. Bu termoyadroviy portlashning ulkan halokatli kuchi, termoyadroviy raketa qurollarining nisbatan arzonligi va yadroviy raketa hujumidan samarali himoya qilishning amaliy imkonsizligi.
Biroq, ommaviy qirg'in qurollari tom ma'noda sarguzashtchilar qo'liga o'tadi - kimyoviy, bakteriologik va, ehtimol, yadroviy. Ular ozmi-ko‘pmi bunga ko‘nikishi bilanoq “Cho‘l bo‘roni”ning takrorlanishi muqarrar, ammo bu safar G‘arb uchun kuchlar muvozanati ancha noqulay. Vaziyat tobora Rim imperiyasining so'nggi yillarini eslatmoqda. Mavjud sharoitlarda bu muammoni qanday hal qilishni hech kim bilmaydi.
1.3 Xalqaro terrorizm global muammo sifatida
So'nggi paytlarda xalqaro terrorizm muammosi xalqaro munosabatlar sohasi bilan bog'liq bo'lgan zamonamizning eng keskin global muammolaridan biriga aylandi. Bizning fikrimizcha, ushbu o'zgarish quyidagi sabablarga ko'ra amalga oshiriladi:
Birinchidan, xalqaro terrorizm, afsuski, sayyoralar miqyosida tobora kengayib bormoqda. Bu an'anaviy xalqaro mojarolar mintaqalarida ham (masalan, Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo) o'zini namoyon qiladi va eng rivojlangan va gullab-yashnagan davlatlar (xususan, AQSh va G'arbiy Evropa) bu xavfli hodisadan himoyalanmagan.
Ikkinchidan, xalqaro terrorizm alohida davlatlar va butun jahon hamjamiyatining xavfsizligiga jiddiy tahdid solmoqda. Har yili dunyoda yuzlab xalqaro terrorchilik harakatlari sodir etilib, ularning qurbonlarining qayg'uli qurbonlari minglab o'ldirilgan va mayib bo'lganlardir;
Uchinchidan, xalqaro terrorizmga qarshi kurashda bir buyuk davlat yoki hatto bir guruh yuqori rivojlangan davlatlar sa’y-harakatlari yetarli emas. Xalqaro terrorizmni keskinlashib borayotgan global muammo sifatida bartaraf etish sayyoramizdagi aksariyat davlat va xalqlarning, butun jahon hamjamiyatining birgalikdagi sa’y-harakatlarini talab qiladi.
To‘rtinchidan, xalqaro terrorizmning zamonaviy hodisasi bilan zamonamizning boshqa dolzarb global muammolari o‘rtasidagi bog‘liqlik tobora ravshan va yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Hozirgi vaqtda xalqaro terrorizm muammosiga umuminsoniy, global muammolarning butun majmuasining muhim elementi sifatida qarash kerak.
Xalqaro terrorizm muammosi boshqa umumiy insoniy qiyinchiliklarga xos bo'lgan ko'plab umumiy xususiyatlarga ega, masalan, namoyon bo'lishning sayyoraviy miqyosi; katta o'tkirlik; salbiy dinamizm, insoniyatning hayotiy faoliyatiga salbiy ta'sir kuchayganda; zudlik bilan hal qilish zarurati va boshqalar. Shu bilan birga, xalqaro terrorizmning global muammosi o'ziga xos, xarakterli xususiyatlarga ega. Keling, ulardan eng muhimlarini batafsil ko'rib chiqaylik.
Avvalo, xalqaro terrorizm muammosi jahon hamjamiyatining va alohida mamlakatlar jamiyatlari hayotining asosiy sohalari: siyosat, milliy munosabatlar, din, ekologiya, jinoiy jamoalar va boshqalar bilan bog'liqligiga e'tibor qaratish lozim. Bu bog'liqlik mavjudlikda o'z aksini topdi turli xil turlari terrorizm, jumladan: siyosiy, millatchilik, diniy, jinoiy va ekologik terrorizm.
Siyosiy terrorni amalga oshiruvchi guruhlar a’zolari o‘z oldilariga muayyan davlat doirasida siyosiy, ijtimoiy yoki iqtisodiy o‘zgarishlarga erishish, shuningdek, davlatlararo munosabatlarga, xalqaro huquq va tartibni buzish vazifasini qo‘yadilar. Millatchi (yoki uni milliy, etnik yoki separatistik deb ham ataladi) terrorizm so'nggi paytlarda turli ko'p millatli davlatlarda tobora ko'proq separatistik intilish xarakterini kasb etib borayotgan milliy masalani hal qilish maqsadini ko'zlaydi.
Diniy qarash terrorizm u yoki bu dinga eʼtiqod qiluvchi qurolli guruhlarning boshqa din yoki boshqa diniy oqim hukmron boʻlgan davlatga qarshi kurashishga urinishlari natijasida yuzaga keladi. Jinoiy terrorizm qandaydir jinoiy biznes (narkobiznes, noqonuniy qurol savdosi, kontrabanda va boshqalar) asosida betartiblik va keskinlikni keltirib chiqarish maqsadida shakllanadi, bunda superfoydalar olish ehtimoli yuqori. Atrof-muhit terrorizmi ilmiy-texnikaviy taraqqiyotga, ifloslanishga qarshi umuman zo'ravonlik usullaridan foydalanadigan guruhlar tomonidan amalga oshiriladi. muhit, hayvonlarni o'ldirish va yadroviy inshootlarni qurish
Boshqa belgi xalqaro terrorizmning global muammosi unga xalqaro jinoiy hamjamiyatlarning, ayrim siyosiy kuchlarning va ayrim davlatlarning jiddiy ta'siridir. Bu ta'sir, shubhasiz, ko'rib chiqilayotgan muammoning keskinlashishiga olib keladi.
Zamonaviy dunyoda xorijiy davlat rahbarlari va boshqa siyosiy arboblarni yo'q qilishga urinishlar bilan bog'liq davlat terrorizmining ko'rinishlari mavjud; xorijiy davlatlar hukumatlarini ag'darishga qaratilgan harakatlar bilan; xorijiy davlatlar aholisi orasida vahima uyg'otish va h.k.
Hozirgi kunda xalqaro terrorizm korruptsion hukumat amaldorlari va siyosatchilar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan transmilliy jinoiy tashkilotlar tarqalishining ajralmas qismidir.
Xalqaro terrorizmning global muammosining yana bir o'ziga xos xususiyati uni oldindan aytish qiyin. Ko'p hollarda ruhiy jihatdan muvozanatsiz odamlar va haddan tashqari ambitsiyali siyosatchilar terrorizm sub'ektiga aylanadi. Terrorizm ko'pincha jahon miqyosida va xalqaro munosabatlarda boshqa hech qanday yo'l bilan erishib bo'lmaydigan maqsadlarga erishish yo'li sifatida qaraladi. V zamonaviy sharoitlar terroristik faoliyat shakllari tobora murakkablashib bormoqda va umuminsoniy qadriyatlarga va dunyo taraqqiyoti mantig'iga tobora ko'proq zid bo'lmoqda.
Shunday qilib, xalqaro terrorizm muammosi jahon hamjamiyatiga real global tahdid solmoqda. Bu muammo boshqa umumiy insoniy qiyinchiliklardan ajratib turadigan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Biroq, terrorizm muammosi zamonaviy xalqaro munosabatlarning aksariyat global muammolari bilan chambarchas bog'liq. Buni bugungi kunning eng dolzarb global muammolaridan biri deb hisoblash mumkin.
Biroq, so'nggi terroristik harakatlar, birinchi navbatda, 2001 yil 11 sentyabrda Nyu-Yorkda sodir bo'lgan fojiali voqealar o'zining ko'lami va jahon siyosatining keyingi yo'nalishiga ta'siri bo'yicha insoniyat tarixida misli ko'rilmagan holga aylandi. Qurbonlar soni, 21-asr boshidagi terror xurujlari natijasida kelib chiqqan vayronagarchilikning hajmi va tabiati qurolli mojarolar va mahalliy urushlar oqibatlari bilan solishtirish mumkin bo'ldi. Ushbu terroristik harakatlar natijasida yuzaga kelgan javob choralari ilgari faqat yirik qurolli mojarolar va urushlar sodir bo'lgan taqdirda sodir bo'lgan o'nlab davlatlarni o'z ichiga olgan xalqaro aksilterror koalitsiyasini yaratishga olib keldi. Bunga javoban aksilterror harbiy harakatlar ham sayyoraviy miqyosga ega bo'ldi.
|
| |
