Bunda: TK - tovarlar qoldig’i yil boshi va yil oxiriga

Bunda: TK - tovarlar qoldig’i yil boshi va yil oxiriga

ST - jami sotilgan va jo’natilgan tovarlar

IN_O – inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqchalilik

IN_K - inventarizatsiya natijasida aniqlangan kamomad

(ST=TK) ST=TK yil bosh. MT-TK yil oxiriga teng bo’ladi. Demak, balansli bog’lanish usulini qo’llashgina tovar mahsulot hajmini to’g’ri o’rganish imkonini beradi.

Xo’jalik faoliyati tahlili ini ayniqsa mehnat resurslari, yer fondi, daromad va xarajatlarni, moliyaviy holatni kabi mavzularni o’rganishda balansli bog’lanish usuli qo’llaniladi, mehnat resurslarini balans uslubi bilan o’rganishda korxonada mavjud bo’lgan mehnatga qobiliyatli yashovchilarni tarmoqlar bo’yicha, ya’ni dehqonchilik, chorvchachilik, yordamchi va sanoat ishlab chiqarishlariga taqsimlanishi balansini tuzush mumkin.

Yer fondi bo’yicha ham korxonalardagi jami qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarni ekin turlariga taqsimlanganligi balansi tuzilib tahlil qilinadi. Korxonalarning moliyaviy hisobotining 1-shakli “Buxgalteriya balansi” ham ushbu uslubga asoslanib tuzilgan. Balans ma’lumotlariga asoslanib korxonalarni moliyaviy holati, to’lov qobiliyatga egaligi tahlil etiladi

Demak, balansli bog’lanish usulini qo’llab korxonalarning pul daromadlarini to’lov majburiyatlariga yetarli va yetmasligini tahlil qilish mumkin ekan. Balans usulini moliyaviy va boshqaruv tahlilida qo’llash o’rganiladigan ko’rsatkichlarning bir-biri bilan funksional bog’liqligi yaqin bo’lgandagina ijobiy va to’g’ri natijalar keltiradi.

Bazis (o’tgan yil)ko’rsatkichlarini haqiqiy (joriy davr) ko’rsatkichlari bilan navbatli almashtirishdagi uslubiy ketma-ketlik ham yuqoridagi belgilashga asoslanadi. Ya’ni, dastlabki hisob-kitob bo’yicha barcha ko’rsatkichlar bazis (ajasida olinadi. Hisob-kitobning har qaysi keyingi qatori bo’yicha ta’sir etuvchi birlik yangilanadi. Oxirgi hisob-kitob qatori bo’yicha barcha ko’rsatkichlar haqiqatda (joriy davr bo’yicha) olinadi. Oraliq har bir o’zgarish umumiy o’zgaruvchiga ta’sir etuvchi omilning ta’sir darajasini ifodalaydi. Buning uchun shartli aniqlangan ko’zidan oldingi ko’rsatkichdan farqlanadi va ularning qiymat ifodasi topiladi.

Masalan, dehqonchilik mahsulotlarining tannarxi, hosildorlik va bir gektar yerga sarflar normasini o’zgarishi bilan bog’liqdir yoki sarflangan materiallar qiymati sarf normasi va bir birlikning bahosining o’zgarish sabablari bilan bog’liqdir.

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar:

• 
  moliyaviy va boshqaruv tahlili fani metodining tushunchasi;
  
• 
  tahlil metodining o’ziga hos muhim xususiyatlari;
  
• 
  moliyaviy va boshqaruv tahlilining iqtisodiy-matematik usullari;
  
• 
  tahlilning oddiy-an’anaviy usullari;
  
• 
  taqqoslash usuli;
  
• 
  guruhlashtirish usuli;
  
• 
  mutloq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli;
  
• 
  balansli bog’lanish usuli;
  
• 
  zanjirli bog’lanish usuli;
  
• 
  nazariy o’yin usuli;
  
• 
  integral usuli;
  
• 
  evrestik tahlil usuli;
  
• 
  chiziqli programmalashtirish usuli;
  
• 
  indeks usuli;
  
• 
  matritsalar usuli;
  
• 
  logorifmlar usuli.
  

1. 
   “Metod” so’zining lug’aviy ma’nosi nimadan iborat?
   
2. 
   Tahlil fanining metodiga iqtisodchi olimlar qanday ta’rif berishgan?
   
3. 
   Moliyaviy va boshqaruv tahlili fanining metodining o’ziga hos muhim xususiyatlari nimalardan iborat?
   
4. 
   Tahlilda qo’llaniladigan usullar qanday guruhlarga ajratib o’rganiladi?
   
5. 
   Mutloq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli va uning mohiyati haqida tushuncha bering?
   
6. 
   Guruhlashtirish usuli to’g’risida ma’lumot bering?
   
7. 
   Taqqoslash usuli va uni qo’llash shartlarini tushuntirib bering?
   
8. 
   Zanjirli bog’lanish usulining asosiy xususiyati nimadan iborat?
   
9. 
   Balansli bog’lanish usulini tahlil jarayonlarida qo’llashning afzalliklarini ko’rsatib bering?
   
10. 
    Iqtisodiy matematik usullarga qisqacha izoh bering?
    

1. 
   Korxona mahsuloti va xizmatiga bo’lgan talab va taklifni o’rganishning ahamiyati va tahlilning vazifalari
   
2. 
   Talab va taklifni ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimi
   
3. 
   Korxona mahsuloti va xizmatiga bo’lgan talab darajasini aniqlovchi omillar tahlili
   

1. 
   Korxona mahsuloti va xizmatiga bo’lgan talab va taklifni o’rganishning ahamiyati va tahlilning vazifalari
   

Mustaqillik davrida o’tayotgan har bir kun jamiyatimizning mazmun jihatidan yangilanayotganligidan dalolat berib kelmoqda. Iqtisodiy erkinlashtirish sharoitida yangi iqtisodiy kategoriyalar, tushunchalar hayotimizga shu darajada tezlik bilan kirib kelmoqdaki, ularni idrok qilish, nazariy va amaliy jihatdan tadqiq qilish, metodologik muammolarini hal qilishga ulgurish qiyin bo’lmoqda. Bunday yangi iqtisodiy tushunchalardan biri – korxonaning marketing faoliyati tushunchasidir.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan har bir korxona, firma va tashkilotlar bozorni o’rgangan holda "qanday mahsulot ishlab chiqarish kerak, kim uchun ishlab chiqarish kerak va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur" tamoyiliga amal qilgan holda ish yuritishligi lozim. Buning uchun ular bozorni chuqur o’rganishlari, marketing sohasida yuqori malakali mutaxassislarga ega bo’lishlari talab qilinadi. Bozor to’g’risida qanchalik ko’p ma’lumotga ega bo’lishlik, raqobatchilar, iste’molchilarning xarid qobiliyati, o’xshash tovarlar hajmining o’zgarib turishi hamda shu kabi boshqa muammolarni batafsil axborotlar to’plash va ularni atroflicha tahlil etib turish muvaffaqqiyatlar garovi, foyda ko’rib ishlashning muhim shartlaridan sanaladi.

Korxona bozor mexanizmi va konyukturasini batafsil hamda tahlil qilgan holda o’z imkoniyatlarini yo’lga qo’yishning iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy shartlarini tuzib chiqadi. Bu esa yaqin va uzoq davriylikda faoliyat yuritishning yo’lnalishlarini belgilash hamda uning rejasini tuzib chiqishni xarakterlaydi. Rejali asosda ishlab chiqarishni boshqarish ham bevosita bozor regulyatori elementlari ta’sirida yo’lga qo’yiladi. Tahlilda asosiy e’tibor marketing tadqiqotlariga qaratiladi. Bozordagi ahvol va uning o’zgaruvchanligi, talab va taklif darajalari, bozor sohiblari va ularning mavqei, faoliyatni yo’lga qo’yishning imkoniyatlari keng qamrovda o’rganiladi.

Bozor talabini tahlil etishda bozorning alohida olingan tovarlar bilan to’yinganlik darajasi, uning yaqin va uzoq oraliqda o’zgaruvchanlik ehtimollari, tovarlar narxining o’zgaruvchanligi, eng yuqori foydaliligi, muvozanatlashgan ko’rsatkichlar va ularning o’zgarishlariga baho beriladi.

Bozor sharoitida iste’mol tabiiy holda amalga oshmay, ayriboshlash va uning pul-tovar muomalasi tufayli ro’yobga chiqadi. Buning uchun oldi-sotdi, xaridor-sotuvchi pog’onalaridan o’tib, bir qator shakllarni boshdan kechirmoYoi zarur, ya’ni, ehtiyoj-talab- iste’mol. Demak, bozorni talab va taklif qonuniyatlari asosida tartibga solinadi.

"Ekonomiks" mualliflari K.R.Makkonell va S.L.Bryularning ta’kidlashicha, iste’mol tanlovi bozor iqtisodiga asoslangan erkin iqtisodiy taraqqiyotning keng quloch yozganidir. Chunki iste’molchilar o’z pul daromadlari miqyosida tovarlar va tovarlashgan xizmatlarni istagan tarzda sotib olishlari va shular bilan o’z iste’mollarini ixtiYoriy qondirish imkoniga ega bo’lishlari mumkin. Iqtisodiyotda nima ishlab chiqarish kerakligini iste’molchi belgilaydi. Bunday xususiyat bozorda talabga hal qiluvchi kuch beradi.

Talab, avvalo, resurslarga va iste’mol tovarlari, tovarlashgan xizmatlarga bo’lgan talab sifatida yuzaga keladiki, birinchisi ishlab chiqarish iste’molini, ikkinchisi esa shaxsiy iste’molni, qondirishga qaratilgandir.

Shunday ekan har bir korxona bozordagi talab va taklifni o’rgangan holda unga to’g’ri baho berishlari kerak. Buning uchun bozorlarda tekshiruv ishlarini yoki bo’lmasam ayrim tanlangan mahsulotlar orasida anketa javoblarini tarqatish orqali iste’molchi talabini o’rganish lozimdir.

• 
  Qanday mahsulot ishlab chiqarish lozimligini belgilaydi;
  
• 
  Qancha miqdorda ishlab chiqarish kerakligini ko’rsatadi;
  
• 
  Korxonaning kelajakda yaratish kerak bo’lgan mahsuloti to’g’risida ma’lumot beradi;
  
• 
  Foyda olish va uni hajmini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatadi va hakozolar.
  

Ushbu ijobiy taraflarni e’tiborga olib korxonalarning bozordagi talab va taklifni o’rganib ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishi muhim axamiyatga egadir.

Marketing konsepsiyasiga ko’ra har bir faoliyat yurituvchi korxona muvafaqqiyatga erishish uchun eng avvalo iste’molchilarning tilaklarini nazarda tutishi kerak. Bu esa ularga mos tushadigan tovarlar ishlab chiqarishni taqozo etib, quyidagi qoidalarga rioya qilishni taqozo etadi:

1. 
   Xaridorlarni tushunish va ularni qiziqtirgan doirani aniqlash;
   
2. 
   Tovar va xizmatlarning mulkchiligini ta’minlash;
   
3. 
   Tovarlar haqida kerakli ma’lumotlarni yetkazib berish.
   

• 
  "Qiziqtirish muvaffaqiyat garovi"
  
• 
  "Raqobat tanlashni rag’batlantiradi"
  
• 
  "Tanlov qiyinchilik tug’diradi"
  
• 
  "Tanlovdagi raqobat tovarni takomillashtiradi"