O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAX-
SUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
T.B. MURODOV, V.T. ISAQULOV
PILTALASH VA PILIKLASH
TEXNOLOGIYASI
Kasb-hunar kollejlari uchun darslik
TOSHKENT – «NISO POLIGRAF» – 2017
UO‘K
638.271
KBK 46.92
P 42
Ta q r i z c h i l a r :
Sh. Akbarov – «O‘zbekengilsanoat» AJ bosh mutaxassisi,
P.S. Sidiqov – «To‘qimachilik matolari texnologiyasi»
kafedrasi professori, t.f.n.
Ushbu o‘quv qo‘llanmada piltalash va piliklash uskunalar
tizimi, qo‘shish jarayoni, pishitishning maqsadi va mohiyati,
zaruriyligi, jadalligi va samaradorliklari, piltalash va piliklash
jarayonlari, mashinalari, tasnifi, ularning tuzilishi, ishlashi, piltalash
va piliklashda ishlatiladigan yangi texnika va texnologiyalar hamda
ularning rivojlanish yo‘nalishlari batafsil yoritilgan. To‘qimachilik
sanoatida amalga oshirilayotgan texnologik o‘zgarishlar va ularning
istiqboldagi rivojlanishiga bog‘liq masalalar o‘quv qo‘llanmada o‘z
aksini topgan.
Mazkur o‘quv qo‘llanma kasb-hunar kollejlari talabalariga
mo‘ljallangan bo‘lib, «Piltalash va piliklash texnologiyasi»
fanining namunaviy dasturi asosida yozilgan. Shuningdek, o‘quv
qo‘llanmadan korxonalarning kichik muhandis-texnik xodimlari,
magistrlar, kasb-hunar kolleji o‘qituvchilari va malaka oshirish
fakultetining tinglovchilari ham foydalanishlari mumkin.
ISBN 978-9943-4870-0-0
©
T.B. Murodov va boshq., 2017
© «NISO POLIGRAF», 2017
3
KIRISH
O‘zbekiston To‘qimachilik va yengil sanoatining asosiy
vazifalari – bu ichki va tashqi bozorni sifatli iste’mol tovarlari
bilan ta’minlash, jahon bozorida rivojlangan davlatlar mahsulotlari
talablari bo‘yicha raqobat qila oladigan darajaga erishish uchun
yangi assortimentlar yaratishni kengaytirish, mahsulot sifatini
ta’minlash, yaxshilash va boshqarish tizimlarini keng qo‘llash,
eksport imkoniyatlarini oshirish kabi ustuvor yo‘nalishlar
hisoblanadi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida yuz berayotgan jiddiy sifat
o‘zgarishlari alohida e’tiborga sazovordir. Yurtimizda qabul
qilingan 2017–2021-yillarda sanoatni ustuvor darajada
rivojlantirish dasturi va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish,
texnik va texnologik yangilashga doir tarmoq dasturlarining izchil
amalga oshirilishi natijasida sanoat tarkibida yuqori qo‘shimcha
qiymatga ega bo‘lgan, raqobatdosh mahsulotlar tayyorlayotgan
to‘qimachilik mahsulotlarining o‘rni tobora ortib bormoqda.
Mamlakatimiz hududida yetishtirilayotgan paxta tolasini xom
ashyo sifatida emas, balki ip-kalava, to‘quv trikotaj va tayyor
mahsulot sifatida chet ellarga eksport qilish rejalashtirilmoqda.
Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 2016-yilda 9,4 foiz,
shu jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 8,7 foiz,
nooziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 10 foizga o‘sdi.
Inflatsiya darajasi yil yakunlari bo‘yicha 6,1 foizni tashkil etdi.
Bu prognoz ko‘rsatkichlariga nisbatan sezilarli darajada pastdir.
O‘tgan 2017-yilda 500 dan ziyod yangi korxona, birinchi
navbatda, kichik biznes subyektlari eksport faoliyatiga jalb etildi.
Tashqi savdo balansidagi ijobiy saldo 180 million dollarni tashkil
4
qildi, mamlakatimizning oltin-valyuta zaxiralari 1 milliard 600
million dollarga ko‘paydi».
Mahsulotning sifatini yaxshilash va ularning assortimentla rini
kengaytirish maqsadida bashoratlash hozirgi bozor iqtisodiyo-
tining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
«Piltalash va piliklash texnologiyasi» fanining vazifalari
quyidagilardan iborat:
– Mahsulotning chiziqli zichligi haqida tushuncha. Ip va
pilikning pishitilishi. Ipning pishiqligi va cho‘ziluvchanligi.
– Cho‘zish jarayonining maqsad va mohiyati. Cho‘zish
usullari. Cho‘zish jarayonida tolalar harakati.
– Qo‘shish jarayonining maqsadi va mohiyati. Mahsulotni
cho‘zishga tayyorlash. Cho‘zish asbobi detallarini tayyorlash
aniqligini oshirish.
– Piltalash mashinalarining turlari. Piltalash mashinalarining
ishchi organlari.
– Piltalash mashinalarining ta’minlash qurilmasining ishlash
jarayoni.
– Piltalash mashinasining cho‘zish jarayoni. Pilta taxlagichlar.
Cho‘zish asboblari. Avtomatik rostlagichlar. Piltalash mashina-
sining unumdorligi.
– Piliklashning maqsadi va mohiyati. Piliklash mashinalarining
turlari. Piliklash mashinasi ishchi organlari. Ta’minlash
qurilmalariga qo‘yiladigan talablar.
– Pilikni pishitish jarayonining maqsadi va mohiyati. Pishitish
qurilmasining tuzilishi va ishlashi. Pishitish darajasi.
– Pilikni o‘rashda qo‘yiladigan talablar. Piliklash mashinasining
o‘rash mexanizmi.
– Tolali chiqindilar va ularni qayta ishlash. Piliklash
mashinasining boshqarish mexanizmi va mashinaning unumdorligi.
Keyingi paytlarda iste’molchilarning to‘qimachilik buyumlariga
bo‘lgan talabi kundan kunga ortib bormoqda. Chunki, hozirgi
paytda respublikamizning ichki bozorlari xorijdan keltirilayotgan
5
sifatli mahsulotlar bilan to‘lgan. Bizning asosiy maqsadimiz ichki
bozorlarimizni o‘zimizda ishlab chiqarilayotgan sifatli kiyim-
kechaklar bilan to‘ldirish hamda Respublikamiz eksport salohiyatini
oshirishdan iboratdir. Demak, to‘qimachilik mahsulotlari dunyo va
ichki bozorlarda raqobatlasha oladigan bo‘lishi kerak.
2017–2019-yillarda respublikada yengil sanoatni rivojlantirish
dasturiga asosan 132 ta investitsion loyiha amalga oshirilishi
ko‘zda tutilgan. Dasturning umumiy investitsion qiymati 2,2
mlrd. dollarni tashkil etadi. Loyihalardan biri hisoblangan 9 ta
to‘qimachilik korxonasi Namangan (3 ta loyiha), Surxondaryo (2
ta loyiha), Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo,
Xorazm (1 ta loyihadan) viloyatlarida ishga tushirildi. Hozirda
«O‘zbekengilsanoat» AJ tarkibiga 450 dan ziyod to‘qimachilik,
tikuv trikotaj korxonasi kiradi. Shularning 30 foizdan ko‘prog‘i
xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar hisoblanadi.O‘zbekistonda
to‘qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishning barqaror o‘sish
hajmi ta’minlanmoqda, jumladan, yillik ip-kalava ishlab chiqarish
hajmi 590 tonnadan ortiq, ip gazlama ishlab chiqarish 485 mln.kv.m,
trikotaj matolar 103 mil. tonna, tayyor mahsulotlar 660 mln. dona
va paypoq mahsulotlari 132 mln. juftni tashkil etadi. Tashqi bozorga
xaridorgir tayyor mahsulotlarni olib chiqish maqsadida so‘nggi
to‘qimachilik xomashyosi (sintetik iplar va aralash gazlamalar)
aralashtirilgan holda ishlab chiqarish bo‘yicha loyihalar Buxoro,
Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Samarqand, Sirdaryo va Farg‘ona
viloyatlarida amalga oshirilmoqda.Bundan tashqari, umumiy qiymati
600 mln. dollardan ziyodni tashkil etadigan 58 dan ortiq qo‘shimcha
loyihalar ham mavjud. Qishloq joylarida va respublikaning ish
o‘rinlariga talab yuqori bo‘lgan hududlarida qo‘shimcha 27 mingta
yangi ish o‘rni yaratish maqsad qilingan.
Mahsulot sifat ko‘rsatkichlari nafaqat mahsulotning
barcha ko‘rinishdagi xossalari darajasiga yoki ularni aniq
o‘lchamiga tegishli bo‘libgina qolmay, balki bu xossalariga
ko‘ra bo‘lgan talab darajasiga ham bog‘liqdir. Eng muhimi,
6
sifat ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri tanlash va yetarlicha asoslash
natijasida, mahsulotning ishlatilishi bo‘yicha undan maqsadli
foydalanishni ta’minlaydi.
| 