4.11 Xromatogramma, xromatografiyada sifatiy va miqdoriy tahlil
Deyarli barcha xromatografik usullarda har bir elyuvirlangan komponent
uchun tahlil natijasi sifatidagi o’ziga xos grafik chizig’i – xromatogramma hosil
bo’ladi. Unda har bir modda uchun o’ziga xos cho’qqi hosil bo’ladi (4.24 rasm).
Xromatografik jarayon boshlanganidan to cho’qqining eng uchi hosil bo’lgunicha
ketgan vaqt ushlanish vaqti (retention time) deb ataladi. Agar xromatografik
jarayondagi fizik-kimyoviy sharoitlarni doimo qat’iyan bir xil kattaliklarda
o’zgartirmay ushlab tursak, ushlanish vaqti muayyan modda uchun xuddi uning
zichligi, nur sindirishi, erish harorati va boshqalar kabi konstant bo’ladi.
Demak, xromatogramma asosida juda aniq sifatiy tahlil o’tkazish
imkoniyati borligini ko’ryapmiz: noma’lum moddalar aralashmasining sifatiy
tahlili ularning ushlanish vaqtlarini o’sha moddalarning etalon aralashmalarini
tahlil qilinganda olingan ushlanish vaqtlari bilan solishtirish orqali. Ushlanish
vaqtlari bir xil bo’lsa, odatda bu moddalar bir xil ekanligini ko’rsatadi.
Endi tadqiq qilinayotgan aralashmadagi (eritmadagi yoki namunadagi)
komponentlarning miqdoriy tahliliga kelsak, u har bir cho’qqining intensivligi
(ya’ni balandligi va yuzasi kengligi) uning aralashmadagi kontsentratsiyasiga
proportsional degan taxminiy xulosaga asoslanadi. Odatda cho’qqining
maydonini (S) topish uchun uning balandligini (h) cho’qqi balandligining qoq
o’rtasida o’lchangan kengligiga (w) ko’paytiriladi (S=h · w). Bunday tahliliy
hisob-kitoblar zamonaviy xromatograflarda to’liq kompyuterlashtirilgan holda
statistika asosida amalga oshiriladi (4.25 rasm).
Boshqa instrumental usullarda bo’lganidek, xromatografiyada ham
kalibrovkadan foydalanish zarur. Buning uchun bir qator usullar bor. Eng aniq va
ishonchli kalibrovka metodi - bu absolyut kalibrovka usulidir. Bunda har bir
komponent uchun tajriba yo’li bilan ushlanish vaqti, cho’qqi balandligi va
yuzasining kontsentratsiyaga bog’liqligi xromatogrammasi aniqlanadi, bu
kalibrovka xromatogrammasi bo’lib xizmat qiladi. Keyin esa tadqiq qilinayotgan
noma’lum tarkibli aralashmani (namunani) ham xuddi shu tartibda tahlil qilinadi
va kalibrovka bilan solishtirgan holda aniqlanayotgan modda kontsentratsiyasi
topiladi. Bu usul ayniqsa mikroaralashmalarni tahlilida qo’l keladi. Shunisi
yaxshiki, bunda aralashmadagi komponentlarni ajratishning keragi bo’lmay
qoladi, faqat kerak bo’lgan moddani aniqlash bilan kifoyalanadi.
4.24 rasm. 3 komponentli aralashmaning (eritmaning) xromatogrammasi: 0
– namunani shprits orqali ustunga kiritish fursati, 1, 2, 3 – komponentlarning
xromatografik cho’qqilari,
𝑡
𝑟1
, 𝑡
𝑟2
, 𝑡
𝑟3
– komponentlarning ustunda ushlanish
vaqti. O’ng tarafda – cho’qqi maydoni yuzasi (S).
|
