MEHNAT TA'LIMI MAZMUNINI KASB - HUNARGA YO’NALTIRISH ISHLARI BILAN UZVIYLIGI

Mustaqil O’zbekistonning “Ta'lim to’g'risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy Dastur”i hamda ular asosida qabul etiladigan boshqa hukumat rasmiy hujjatlarida maktablar oldiga ulkan vazifalar qo’yilgan. Mazkur qonun va boshqa muhim hukumat qarorlariga muvofiq o’quvchilar mehnat va boshlang'ich kasbkorlik ko’nikma va ishbilarmonlik asoslarini o’rganishlari lozim. Xalq xo’jalik boshqaruvida bozor iqtisodiyoti imkoniyatlari ko’chishi barcha sohalar singari ta'lim ishlarida ham, jumladan o’quvchilarni mehnatga tayyorlash masalalariga ham o’z ta'sirini ko’rsatadi.
Har yili umumiy o’rta ta'lim maktablarini 600 mingdan ortiq o’quvchilar bitiradilar. SHulardan ko’pi akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga kirib o’qishni davom ettiradilar. SHuning uchun maktab o’z tarbiyalanuvchilariga o’zining munosib o’rnini topishga ko’maklashuvi lozim. SHunda maktabdagi ta'lim- tarbiya ishining barcha vositalari, jumladan mehnat ta'limi darslari ayniqsa ana shunga qaratilishi kerak.
Mehnat ta'limi darslari o’quvchilarni har tomonlama etuk kamol topishi, kasbni to’g'ri tanlashi, xalq xo’jaligida mehnat axloqiy, psixologik va amaliy tayyorlanishi
uchun xizmat qilishi kerak, o’smirlarni hozirgi zamon ishlab chiqarishning ilmiy asoslari bilan tanishtirish orqali ularning politexnik bilimi doirasini kengaytirish, ularga shaxsiy imkoniyat, qiziqish va mayllarga ko’ra hamda mamlakatning kadrlarga ehtiyojini hisobga olib o’z kasbiy mavqelarini ongli ravishda yordam berishdir.
Mehnat ta'limi to’g'risida gap ketganda ko’p yillar mobaynida an'anaviy mehnat darslarida asosan metall va yog'ochga ishlov berish, tikuvchilik va elektrotexnika asoslarini o’rganish ko’zda tutilgan. haqiqatdan, bu sohalar asosida mehnat ta'limi mazmunini tanlash to’g'ri, chunki ko’p xalq xo’jaligi tarmoq korxonalari metall va yog'och bazasi asosida ishlab chiqarishni boshqaradilar hamda kadrlar talabi shunga qaratilgan.
Respublikamizning mustaqillikka erishishi tufayli yuzaga keladigan ijtimoiy- iqtisodiy o’zgarishlar, bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari asosida yangilanishlar yosh avlodni faol hayotga, mehnat va ma'lum kasb-hunarlarga tayyorlash ishini tubdan isloh qilish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda.
Jamiyatimizning ro’y bergan turli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar inson shaxsi, dunyoqarashi turli fazilatlarni shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarni ro’yobga chiqarish talablarini qo’yadi. Bu hol, o’z-o’zidan yangi zamon ta'lim tizimining asosini tashkil etuvchi ta'lim mazmunini yangilashni taqozo etadi. Zero, eski ta'lim tizimida yangi zamon kishisini tarbiyalab bo’lmasligi ayon bo’lib qoldi.
Bozor iqtisodiyotini tez sur'atlar bilan rivojlantirilishi, mutaxassislar tayyorlash, kadrlarning kasbiy mahoratlarining takomillashishiga zaruriy talabni keltirib chiqarmoqda. Bu hol umummehnat tayyorgarligi va yoshlarni kelajakda maqbul kasblarga yo’naltirish tubdan yangilashni taqozo etmoqda. O’zining barcha ta'limiy, tarbiyaviy, ruhiy, pedagogik, didaktik imkoniyatlarini sarflab bo’lgan an'anaviy mehnat va kasb ta'limi tizimi endilikda yangi zamon talablariga mutlaqo javob bera olmay qoldi.
Taklif etilayotgan mehnat ta'limi va kasbga yo’naltirish yangi tizimi hozirgi va yaqin kelajak talablarini o’zida aks ettirib, majmuaviy maqsadli dastur sifatida namoyon bo’ladi.
Respublikamizda yoshlarning mehnat ta'limi, kasb tanlash, kasbga yo’naltirish kasb-hunar tayyorgarligini amalga oshirish ishlari uzluksiz ta'lim tizimining barcha bo’g'inlarida amalga oshiriladi.
Mehnat ta'limi asosan texnik, maishiy xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va xalq hunarmandchiligi yo’nalishida (300 dan ziyod kasbiy faoliyat turlarida) amalga oshiriladi. YOshlarning kasb tanlashi emas, kasbiy bilimlar, axborot berish, kabga yo’naltirish, kasbga moslashish va kasbiy tayyorgarlik kabi qismlardan iborat bo’lib, xalq xo’jaligining bara sohalarida kasbiy faoliyat ko’rsatishni o’rgatishni qamrab oladi.
YOshlarning umummehnat ta'limi barcha turdagi bolalar bog'chalarida dastlabki tushunchalarni paydo qilish, ish-harakat usullarini shakllantirish maqsadida ish olib borilmoqda.
O’zbekiston Respublikasida 18 yoshgacha bo’lgan, ya'ni o’quvchilik yoshidagi bolalar soni aholining qariyib yarmini tashkil etadi. 10,4 mln. yoshlar bevosita umummehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirish ob'ektlari va 18 mln.ga yaqin kishi esa mehnat va kasbiy tayyorgarlik ishining ob'ektlari hisoblanadi.
SHuning uchun mehnat ta'limi va kasbga yo’naltirish kasbiy tayyorgarlik ishlarni tashkil etishda quyidagi davrlarga e'tibor berish zarur:
1-davr boshlang'ich ta'lim 1-4 sinflar; 2-davr tayanch majburiy ta'lim;
3-davr o’rta maxsus, kasb-hunar ta'limi.
Bu bosqichda qiz bolalar mehnati bilan o’g'il bolalar mehnatining o’ziga xosligi hamda normal rivojlanishidagi bilan anomal rivojlanishidagi, ya'ni aqliy va jismoniy zaif bolalar mehnatini tashkil etishning o’ziga xoslik tomonlarini hisobga olish talab etiladi.
O’zbekistonda aholining 39,5 foizini shaharlarda, qishloqlarda esa 60,5 foizini yashashi tufayli shahar va qishloq maktablari, shahar tipidagi qishloq qo’rg'onlaridagi mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etish xususiyatlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Mehnat ta'limiga yo’naltirishni tashkil shahar va qishloqlardagi xalq xo’jaligi
sohalarining rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir. Mehnat ta'limiga yo’naltirishning ishlab chiqarish sohalariga bevosita bog'liqligi sababli mazkur sohaning alohida moddiy, texnik va texnologik ta'minotiga muhtoj ekanligi muammo kelib chiqadi. Boshqa fanlarni o’qitishdan farqli o’laroq mehnat ta'limiga yo’naltirishning alohida moddiy texnik ta'minotiga asoslanishi, uni samarali tashkil etishning asosiy garovi hisoblanadi.
Mehnat va kasblarga yo’naltirishning o’ziga xos xususiyatlarining barchasini o’zida aks ettiradigan o’quv-metodik ta'minotini yaratishda ham o’ziga xoslikni hisobga olishni talab etadi, bir butun mazmundagi majmualarni yaratish, joylarda har bir ta'lim muassasasini o’z imkoniyatlaridan, kelib chiqib, o’ziga mos tushadiganini tanlashi yo’lga qo’yish shu sohadagi muhim masalalardan hisoblanadi.
Mehnat ta'limiga tayangan holda o’quvchilarni kasbga yo’naltirishning o’quv- uslubiy majmuasini yaratishda dastlab tayanch umumta'lim bo’g'inida 4 yo’nalishni (texnik, maishiy xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va xalq hunarmandchiligi) qamrab olishni, keyingi ixtisoslashgan ta'lim bosqichida esa xalq hunarmandchiligining barcha sohalari qishloq ho’jaligi, sanoat, qurilish, savdo, madaniyat, m ashiy xizmat ko’rsatish, san'at hamda xalq xunarmandchiligidagi kasblarga yoshlarni tayyorlash mazmunini yagona tizim sifatida aks ettirish muammosi turadi.
Uzluksiz mehnat ta'limining o’quv-uslubiy majmuasi jami 113 ta nomni tashkil etib, umumiy hajmi taxminan 1000-1100 bosma taboq tashkil etishi kutiladi bunga kasb ta'limi bo’yicha bevosita mas'ul bo’lgan kasb-hunar kollejlari o’quv-uslubiy majmuasi kirmaydi.
Mehnat ta'limi mazmunidagi yangi yo’nalish - xalq milliy hunarmandchiligi sohalaridagi kasblardir. Ushbu soha mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishning milliy hududiy, tarixiy va etnografik xususiyatlarini o’zida aks ettiradi va o’zining 150 dan ortiq kasbiy faoliyat yo’nalishlarini qamrab olishi bilan hamda alohida yo’sindagi o’quv-uslubiy majmuasini mazmuniga yo’naltirilishi lozimligi bilan ajralib turadi.
Mehnat ta'limi negizida kasbga yo’naltirishni zamon va istiqbollardagi davrlar talabi darajasida tashkil etishning asosiy omillaridan biri, shu sohani o’rgatuvchi pedagog-mutaxasislarni tayyorlash, malakasini oshirish, qayta tayyorlash hamda turli kasbiy mahoratini takomillashtirish texnologiyasini ishlab chiqish va yo’lga qo’yish shu kunning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Bu hol oliy-pedagogik ta'limning o’quv-uslubiy majmuasini, ilmiy-metodik ta'minotni davr talablariga mos ravishda tubdan o’zgartirishni taqozo etadi. Mehnat ta'limi va va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda mazkur soha bo’yicha ajratilayotgan o’quv yuklamalarining soha xususiyatlariga mos kelishi, ya'ni sinfdagi qiz va o’g'il bolalarni guruhlarga ajratib o’qitilishi. Amaliyligi va ishlab chiqarish mazmunida ekanligi dars soatlari miqdorini mos ravishda ko’paytirilib yo’naltirishni tashkil etish bo’yicha umumta'lim maktablarining 1-9 sinflari bosqichida, ya'ni 1-4 sinflarda 1 soat, 5-7 sinflarda 2 soatdan 4 soatgacha, 8-9 sinflarda 1 soatdan jami 6 soatdan bo’lishi maqsadga muvofiqdir. SHu bilan birga mehnat ta'limi mashg'ulotlariga ajratilgan o’quv soatlari miqdori hozirgi vaqtda 4180:4=1045 soatni tashkil etadi. Ammo yaxlit o’quv-uslubiy majmuani yaratadigan nazariyotchi olimlar, dastur, darslik yaratuvchilar jami 4180 soatni doimo e'tiborga olishlari shart.
Bu raqam ya'ni dars soatlari miqdori mehnat ta'limi chuqurlashtirilib o’qitiladigan va maxsus maktablarda (aqliy va jismoniy zaif bolalarni o’qitadigan) muassasalarda o’zgarishi mumkin, ammo mazmun, odatdagidek davom etadi.
Mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda 5-9 sinflarda mehnat amaliyotlarini o’tkazish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo hozirgi davrda bu muhim tadbirni o’tkazish faqat yuzakichilik va rasmiyatchilikdan iborat bo’lib qolmoqda. Mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirish umummehnat tayyorgarligi jarayonida yoshlarni mehnat bozorida raqobatbardosh va o’zlarini qiziqtirgan kasblarini egallashlari uchun zarur va etarli bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishni asosiy maqsad qilib qo’yadi va quyidagi maqsad va vazifalarni hal etishni taqozo etadi:
Maktabgacha tarbiya bosqichida bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda mehnat jarayoni, mahsulotlar, materiallar va buyumlar to’g'risida dastlabki
tushunchalar, tasavvurlar, maqsadli ish harakati usullarini bajarish to’g'risida ma'lumotlar berish;
Umumta'lim maktablarini boshlang'ich 1-4 sinflarida mehnat ta'limi va kasbga yo’naltirish ishlari ko’rsatilgan 5 ta asosiy yo’nalish negizi asosida mehnat harakatlarini bajara olish qo’lda yasalgan buyumlarning kichraygan nushalarini yasay olish, mehnat va kasb faoliyati jarayonlari to’g'risida dastlabki bilimlar berish, sodda qurilmalarni tuzish, inson va tabiat, inson va buyumlar munosabatini uyg'unlashtirish to’g'risida dastlabki tasavvurlar hosil qilish;
Tayanch maktablarida mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishning asosiy bosqichi amalga oshirilib, o’quvchilarda xalq xo’jaligining turli sohalarida mehnat qilishga tayyorgaligiga zamin yaratiladi. Bu bosqichda mazkur ta'limning 5 umumkasbiy yo’nalishdagi 300 ga yaqin faoliyat turlari bo’yicha ta'lim-tarbiya jarayoni amalga oshiriladi.
O’rta maxsus kasb-hunar ta'limi bosqichida o’quvilar xalq xo’jaligining turli sohalariga (qishloq xo’jaligi, sanoat, qurilish, mashinasozlik, xizmat ko’rsatish, savdo, san'athamda xalq xunarmandchiligi) tegishli aniq kasblar bo’yicha ma'lum mahorat darajasida egallashlari uchun imkoniyatlar yaratiladi.
O’quvchilarning unumli mehnati natijasi bozor iqtisodiyoti, mehnat bozori munosabatlarida o’z aksini topadi, ular o’zi o’qiyotgan ta'lim muassasasi, oilasi va o’zining moddiy ta'minotiga sezilarli hissa qo’shish imkoniyatiga ega bo’ladilar. O’quvchilarning mehnatini tashkil etishda huquqiy, qonuniy, mehnat xavfsizligi, sanitariya-gigiena qoidalari, ruhiy, jismoniy rivojlanish xususiyatlari kabi omillar hisobga olinishi shart. O’quvchilarning mehnat va kasb tayyorgarligini amalga oshirishda iqtisodiy ustivorlik, aqliy hamda jismoniy rivojlanish mukammallikka erishish asosiy talablari hisoblanadi.
O’quvchilarni kasblarga yo’naltirishda umumehnat kasbiy ta'lim bosqichida o’tish jarayonida murakkab didaktik mexanizm amalga oshiriladi. Bu o’rinda ta'lim muassasalari, ota-onalar, jamoatchilik mahalla, davlat va xususiy ishlab chiqarish korxonaliri, hunarmandlar uyushmalarining amaliy hamkorligini o’rnatilishi ular faoliyatining yagona maqsadga bo’ysundirilishi mazkur ta'lim samaradorligi
oshishiga olib keladi.
Mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishning yaxlit maqsadli tizimini yaratish, yoshlarning bog' cha yoshidan boshla, kattalar ta' limigacha mehnat va kasb ta'limining bir butun tizimini yaratish mazkur sohaning hayotga uzviyligini ta'minlashning asosiy sharti hisoblanadi.
Mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda iqtisodiy omillarning ustivorligini ta'mirlash. SHaxsning o’z mehnati natijalarini ko’ra olganda, bu natijalardan o’zi ham bahramand bo’la olgandagina u tashabbus va mustaqillik bilan faoliyat ko’rsatadi. Mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishda o’quvchilar o’ziga xos erkinlikka mustaqillikka tashabbuskorlikka ega bo’lganlarida onglilik, faollik va ijodkorlik yuzaga chiqadi.
Mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishning yaxlit maqsadli tizimini yaratishda 5 ta asosiy yo’nalishga (texnik, xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va xalq milliy hunarmandchiligiga) rioya qilish, ixtisoslashgan ta'limda esa xalq xo’jaligining turli asosiy tarmoq (qishloq, sanoat, qurilish, mashinasozlik, savdo xizmati ko’rsatish va san'at) hamda xalq hunarmandchiligi sohalaridagi kasblariga tayyorlash texnologiyasining bir butunligini saqlashda eskilarni unutmasdan, yangilarni tadbiq etish va yaratish asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi.
O’quvchilarni xalq xo’jaligining turli sohalari va hunarmandchilik kasblariga yo’naltirishda ishlab chiqarish markazlari, maktablararo ishlab chiqarish bo’limlari, tsexlar ustaxonalar faoliyatlarini jonlantirish alohida ahamiyatga molikdir. Bunday markazlar, tsexlar, bo’limlarda mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirish ishlarini amalaga oshirishda zaruriy sharoitlar yaratiladi. Bu maqsadda xo’jalik, otaliq tashkilotlar va o’quv muassasalarining moddiy-texnik negizidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Mehnat ta'limi va kasb tanlash ishlarini tashkiliy, iqtisodiy, ilmiy-padagogik boshqarish ishlarini takomillashtirish.
Respublikamizda 18 yoshgacha bo’lgan 10,4 mln. yoshlarning mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishnig yagona markaz va hududiy kasbga yo’naltirish xizmati markazlari tomonidan boshqarilishi, aholining bandlik xizmati va Mehnat Vazirligi
bilan birga ma'lumotlar Banki tashkil etilishini taqozo etadi. YOshalrning mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishning dolzarb muammolarini tadqiq etadigan ilmiy- uslubiy markaz (yoki bir necha xududiy markazlar) tashkil etish.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’quvchilarning mehnat ta'limi va kasblarga yo’naltirishning yagona maqsadli tizimini yaratish, axborotlar bankini tashkil etish shu sohani tartibga solishdagi dastlabki amaliy qadamlar hisoblanadi.
Bolalar mehnati yuklamalarni me'yorlash topshiriq va vazifalarni yosh, shaxsiy, jismoniy, aqliy xususiyatlariga qarab belgilash. Qizlar va o’g'il bolalar mehnatining xususiyatlari, mehnat sharoitida mahalliy omillarni hisobga olish, mehnat xavfsizligi (texnika, elektr, yong'in, suv, gaz, transportda yurish xavfsizligi) va sanitariya- gigiena qoidalariga rioya etish maxsus kiyimlar va jihozlar ta'minotini yo’lga qo’yish moliyaviy va huquqiy kafolotlanishi lozim.
Mehnat ta'limi va kasbga yo’naltirish iqtidorli yoshlarni o’z kasbiy ko’nikma va malakalarni taqsimlashtirishga mamlakat va chet ellar ilg'or texnologiyalari bilan tanishtirish bolalar mehnati mahsulotlari ko’rgazmalarni tashkil etishga sharoit yaratish shu sohadagi amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlardan hisoblanadi. Bu borada magistrlar mazkr ishlarga ilmiy izlanish mavqeini berishda quyidagilarni inobatga olishi zarur:

O’zbekiston Respublikasining tabiiy iqlimi, aholisining yashash tarzi, milliy va mahalliy xususiyatlarini hisobga olgan holda umumta'lim maktablarida mehnat ta'limiga yo’naltirishning majmuaviy maqsadi dasturini amaliyotga tadbiq etish quyidagilarni ko’zda tutadi:

Uzluksiz ta'lim tizimida mehnat ta'limining davlat standartlarini ishlab chiqish;
Uzluksiz ta'limning boshlang'ich ta'lim bo’g'ini uchun (1-4 sinflar) mazkur sohaning o’quv-uslubiy majmuasini ishlab chiqish;
Tayanch ta'limi bosqichi uchun (5-9 sinflar) xalq ta'limi tizimining turli muassasalariga mo’ljallangan o’quv metodik majmualarni ishlab chiqish;

Download 65.99 Kb.

1 2 3 4 5 6 7 8

Download 65.99 Kb.