503
TA’LIM METODLARI VA VOSITALARI
Akbar To‘raqulov Rustam o‘g‘li
DTPI, Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi
Abdullayeva Xumora O‘tkirbekovna
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti Pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim
yo‘nalishi 2-bosqich 2BT-21 guruh talabasi
Annotatsiya: Ta’lim metodi tushunchasi anchagina murakkabdir. Shu bois
pedagogikada uning tobora aniq talqini xususida munozara haligacha davom etmoqda.
Biroq bu tushunchaga beriladigan didaktlarning turli ta’riflariga qaramay, ularning
nuqtai nazarlarini yaqinlashtiradigan qandaydir umumiylikni ham ta’kidlash mumkin.
Ko‘pchilik mualliflar ta’lim metodini o‘quvchilarning o‘quv bilish faoliyatini tashkil
etish usuli, deb hisoblashga moyildir.
Kalit so‘zlar: Metod, ta'lim metodi, ta’lim usuli, qoida, interfaol metod,
metodika, texnologiya, didaktik vosita, ta’limning texnik vositalari.
Biz bilamizki metod so‘zi yunoncha tadqiqot, maqsadga erishish yo‘li, usuli
deganidir. Metod - eng umumiy ma’noda - maqsadga erishish usuli, ma’lum tarzda
tartibga solingan faoliyat. Ko‘rinadiki, bu o‘rinda ham o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi
va u tashkil etgan o‘quvchilarning faol o‘quv-bilish faoliyati uyg‘unlashadi.Ta’lim
metodlari deyilganda, o‘rganilayotgan materialni egallashga qaratilgan turli didaktik
vazifalarni hal etish bo‘yicha o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va o‘quvchilarning o‘quv-
bilish faoliyatini tashkil etish usullari yig‘indisi tushuniladi.
Didaktikada, shuningdek, ta’ lim usullari atamasi ham keng qo‘llanadi.Ta’lim
usuli - ta’lim metodining tarkibiy qismi yoki alohida tomoni. Metodlar bilan usullar
munosabati o‘zaro bir-biriga bog‘langan. Usul va metod butun va qism sifatida bir-
biriga bog‘lanadi.Usullar yordamida faqat pedagogik yoki o‘quv vazifasining bir qismi
hal qilinadi. Xuddi shu metodik usullar turli metodlarda foydalanilgan bo‘lishi mumkin.
Va aksincha, xuddi shu metod turli o‘ qituvchilar tomonidan turli usullarda ochib
berilishi mumkin.
Masalan, o‘qituvchilar tomonidan ko‘p qo‘llaniladigan mashq manbasiga ko‘ra
amaliy metodi hisoblansa, uni qo‘llash esa bir nechta usullar (mashqning qoidasini o‘
qib berish (1-usul), bittasini namuna sifatida bajarib ko‘rsatish (2-usul), o‘qituvchining
namunasi asosida o‘quvchilar tomonidan mashqning bajarilishi (3-usul), o‘quvchilar
tomonidan bajarilgan mashqlarni tekshirish va xatolarini tuzatish (4-usul) va boshqalar)
504
yordamida amalga oshiriladi.O‘qituvchilarning ayrimlari esa, “metod” tushunchasining
o‘rniga “uslub” tushunchasini ham qo‘llaydilar. Ammo “uslub” tushunchasi “metod”
atamasining mohiyatini o‘zida to‘liq aks ettira olmaydi. Chunki uslub ko‘proq xususiy
(so‘z borayotgan holatda aynan o‘qituvchiga xoslikni ifoda etadi) tavsifga ega bo‘lib,
aniq maqsadga erishish yo‘li sifatida xizmat qila olmaydi.Pedagogik texnologiya - bu
muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo‘naltipilgan hamda ushbu
maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat japayoni mazmunidir. Har
qanday
pedagogik
texnologiya,
jumladan
umummadaniy
dunyoqarashni
shakllantirishga yo‘naltirilgan texnologiya ham o‘zaro hamkorlik, muloqot, ularning
bir-birlariga ta’sirlari eng zamonaviy talablarga javob bergan holda, o‘qituvchi ta’lim-
tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarish tamoyillari, yo‘llari, umummadaniy
dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qiluvchi metod va uslublar, talabalar shaxsi
faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish, ular bilan hamkorlik qilish, muloqotga kirishish,
pedagogik faoliyatini tashkil etish jarayonida yuzaga keluvchi muammo va qarashlarni
birgalikda hal etish, auditoriyada ijodiy hamkorlik, ishchanlik muhitini hosil qilishga
doir shakl va metodlar bilan qurollangan bo‘lishi lozim.
Metodika - qat’iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga), ilgari o‘rnatilgan reja
(qoida), tizimga aniq rioya qilish bo‘lib, biror bir ishni maqsadga muvofiq o‘tkazish
metodlari, yo‘llari majmuasi. “Metodika” tushunchasi turli fanlarni o‘qitish bilan ham
bog‘ liqlikda qo‘llanilib, ma’lum sohani o‘qitish jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari,
tamoyillari, shakl, metod va vositalari yig‘indisini o‘zida ifoda etadi. “Metodika” va
“texnologiya” tushunchalarining bahs doirasi bilan ham bog‘liqlikda ayrim farqli
jihatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Jumladan, metodik tizim “Qanday o‘qitish?”,
“Nima uchun o‘qitish?”, “Nimaga o‘rgatish?” kabi savollarga javob izlaydi,
texnologiya esa, “Qanday tarzda samarali o‘qitishga erishish mumkin?” degan savolni
markazga qo‘yadi. Metodika o‘quv jarayoninin qanday tarzda tashkil etish lozimligini
nazarda tutsa, texnologiya qay yo‘sinda o‘quv jarayonini eng qulay, maqbul tarzda
amalga oshirishga diqqat-e’ tiborni qaratadi.
505
An’anaviy (manbasiga ko‘ra) ta’lim metodlari (E.I.Golant, N.M.Verzilin va bosh.)
Hikoya - o‘qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va voqealarning yaxlit
yoki qismlarga bo‘lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo‘li bilan
ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishi.Metodning samarasi ko‘p jihatdan
o‘qituvchining nuqt mahorati, so‘zlarni o‘z o‘rnida, ifodali bayon qilishi, shuningdek,
o‘quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan holda yondashuviga
bog‘liq. Shu bois hikoya mazmuni
506
Suhbat - faoliyatni endigina boshlagan o‘qituvchi uchun murakkab ta’lim metodi
hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyorlash, ularning ketma-ketligini ta’minlash ko‘p
vaqt talab etadi, uni tashkil etishda esa barcha o‘quvchilarning diqqatini jalb etish talab
qilinadi. O‘qituvchi oddiy savollar berishi, o‘quvchilarga ular yuzasidan batafsil
o‘ylash uchun vaqt ajratishi, o‘quvchilarning javoblarini esa diqqat bilan tinglashi,
zarur o‘rinlarda ularni sharhlashi lozim.
Tushuntirish - o‘quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma, taqqoslash
asosida bayon qilishdir. Bu metod hikoyaga nisbatan birmuncha keng qo‘llaniladi.
Undan odatda, nazariy materiallar hamda murakkab masalalarni o‘rganishda
foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida o‘quv materialining bir qadar qiyin unsurlari
ko‘zga tashlanadi va shu asosda materialning mohiyati ochib beriladi.
Ma’ruza - yirik hajmdagi o‘quv materialini og‘zaki bayon qilish metodi sanalib,
uning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: qat’iy mantiqiy ketma-ketlik,
uzatilayotgan axborotlarning ko‘pligi, bilimlar bayonining tizimliligi. Maktab
ma’ruzasi mazmunini murakab tizimlar, hodisalar, obyektlar, jarayonlar, ularning
sababli-oqibatli bog‘lanishlari, qonun va qoidalar tashkil etadi. Shu bois ma’ruza
maktab sharoitida yuqori sinflardagina qo‘llaniladi. Chunki u butun dars jarayonini
qamrab olishi mumkin.
Amaliy metod - o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliy masalalar echimini topishga
yo‘naltirilgan jarayonda qo‘llashni taqozo etadi. Bunda nazariy bilimlarni amaliyotda
qo‘llash ko‘nikmasi hosil qilinadi. Amaliy ishlar sinfda yoki tabiiy sharoitlar - maktab
er maydoni, issiqxona, geografik maydonlarda amalga oshiriladi. Ularni amalga
oshirishda sodir etiladigan harakatlar o‘qituvchitomonidan nazorat qilinadi va zarur
hollarda yo‘riqnoma yoki maxsus ko‘rsatmani o‘quvchilar e’tiboriga havola etadi
Mashq - aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish ko‘nikmalarini
egallash yo‘lidagi ko‘p marta takrorlanishlar bo‘lib, mashqsiz ko‘nikma hamda
malakalarni shakllantirish mumkin emas. Mashqlar og‘zaki, yozma, gradikaviy (texnik
jarayonlar mohiyatini ifodalash), ijtimoiy-foydali, jismoniy va boshqa turlarga
bo‘linadi.
Ta’lim vositalarini tasniflashda turli asoslarga ko‘ra yondashish mumkin:
- faoliyat sub’yektiga ko‘ra;
- faoliyat ob’yektiga ko‘ra;
- o‘quv axborotiga munosabatiga ko‘ra;
507
- o‘quv jarayonidagi vazifasiga ko‘ra.
Ta‘ limning texnik vositalari quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
• ta’limning sifati va samaradorligini oshiradi;
• o‘quv jarayonining jadallashuvini ta’minlaydi;
• o‘quvchilarni idrok qilishga yo‘naltiradi;
• o‘quvchilarda bilimlarni egallashga nisbatan katta qiziqish hosil qiladi;
• dunyoqarashni, ishonchni, o‘quvchilarning axloqiy qiyofasini shakllantirishga
yordam beradi;
• o‘quv ishiga nisbatan o‘quvchilarda emotsional munosabatni oshirishni ta’minlaydi;
• bilimlarni nazorat, o‘zini-o‘zi nazorat qilishni ta’minlaydi.
| 