www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2022
7
Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxi, jumladan, avtomobil transporti korxonalarida
koʻrsatilgan
xizmatlar tannarxi, tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlarni tasniflash, hisobga
olish, boshqarish va buxgalteriya hisobini takomillashtirish borasida koʻplab olimlar,
jumladan, K. Urazovning (2020) fikriga koʻra “Tannarx-bu mahsulot (ish, xizmat)larni
ishlab chiqarishga ketgan barcha xarajatlarning pulda ifodalangan majmuasi”dir. Ya’ni,
avtomobil transporti korxonalarida koʻrsatilgan xizmatlar tannarxi xizmat koʻrsatish bilan
bogʻliq boʻlgan barcha xarajatlarni oʻz ichiga oladi.
Mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxi va uni shakllanishi boʻyicha F.Abduvaxidovning
(2019) ilmiy adabiyotlaridagi manbaalariga koʻra “Mahsulot (ish va xizmat)lar ishlab
chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish bilan bogliq
bolgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan
shartlangan xarajatlar
kiritiladi” deb ta’kidlab oʻtgan.
M.Kalonovni (2021) fikricha “Avtotransport yordamida bajarilgan ish (koʻrsatilgan
xizmat)larning xarakterli jihatlaridan biri shundaki, ular boʻyicha tugallanmagan ishlab
chiqarish mavjud boʻlmaydi, ya’ni hisobot davri davomida bajarilgan ish (koʻrsatilgan
xizmat)larga qilingan barcha sarf-xarajatlar shu hisobot davrida ushbu ish (xizmat)lar
tannarxi sifatida tan olinadi va hisobdan chiqariladi”.
K.Urazovning (2011) ilmiy adabiyotlarida “Avtotransport korxonalarida avtomobil
transporti vositalari yordamida yuk tashish yoki yoʻlovchi tashish boʻyicha bajarilgan ish
(koʻrsatilgan xizmat)larga ketgan xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlari sifatida tan olinadi.
Ushbu xarajatlar bajarilgan ish (koʻrsatilgan xizmat)larning tannarxini tashkil etadi” deb
fikr bildirgan.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli
qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni
ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi toʻgʻrisida”gi
Nizomga muvofiq mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar
quyidagicha guruhlanadi: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va
bilvosita mehnat xarajatlari; v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab
chiqarish xususiyatiga ega boʻlgan ustama xarajatlar.
Avtomobil transporti korxonalarida iqtisodiy koʻrsatkichlardan biri boʻlgan tannarx
toʻgʻrisida N.Tarxanovaning (2015) quyidagicha fikr bildiradi “Transport
xizmatlarining
tannarxi avtomobil transportida tashish xizmatlari uchun foydalaniladigan barcha turdagi
resurslardan (avtomobil transportida amalga oshiriladigan boshqa ishlar va xizmatlar)
foydalanish samaradorligini tavsiflovchi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichdir. Bundan tashqari
tannax tarkibi va tuzilishi transport tariflarini belgilash uchun uchun asos boʻlib
hisoblanadi”.
A.Konstantinovnani (2019) fikricha “Transportda tashish xizmatlari tannarxini
shakllantirish buxgalteriya talablari asosida, shuningdek iqtisodiy yondashuv asosida
amalga oshirilishi mumkin. Iqtisodiy yondashuv bilan toʻgʻridan-toʻgʻri xarajatlar bilan bir
qatorda bilvosita (yashirin) xarajatlar ham hisobga olinadi.
Mahsulot tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar hisobini toʻgʻri
tashkil qilish orqali
mahsulot tannarxini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Chunki unda xarajatlarni boshqarish
boʻyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish kerakli ma’lumotlar oʻz aksini topadi.
Z.Qurbonovni (2019) ta’kidlashicha “Xarajatlar hisobi tizimi korxonalarda mahsulotning
qaysi turini ishlab chiqarish, qancha miqdorda ishlab chiqarish kerakligi toʻgʻrisida
qarorlar qabul qilishga koʻmaklashadi. Xizmatlar koʻrsatadigan korxonalar uchun
xarajatlarning hisob tizimi xizmat koʻrsatishda muhim boʻladigan xarajatlar turini
aniqlashda yordam beradi.
I.Txarkaxovaning (2018) fikricha xarajatlarni hisobga olish avtotransport sohasidagi
buxgalteriya tizimining murakkab sohalaridan biridir, chunki uni hisobga olishda transport
www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2022
8
faoliyatini
boshqarish, texnologiyasi va tashkil etishning tarmoq xususiyatlarini hisobga
olish kerak.
Avtomobil transporti korxonalarida xizmat koʻrsatish bilan bogʻliq xarajatlar
iqtisodiyoning boshqa tarmoqlari qatori xarajat moddalari boʻyicha quyidagi guruhlarga
boʻlinadi: moddiy xarajatlar; mehnat haqi xarajatlari; ijtimoiy soliq summasi; amortizatsiya
xarajatlari; va xizmat koʻrsatish bilan bogʻliq boshqa xarajatlar.
N.V.Sherbakovaning (2013) fikricha buxgalteriya hisobi sohasidagi qonun hujjatlariga
muvofiq ishlab chiqarish jarayonida amalda sarflangan moddiy,
mehnat va moliyaviy
resurslarni aniqlash, avtomobil transportida tashish, transport bilan bogʻliq ishlarni
(xizmatlarni) amalga oshirishda tashkilotning ushbu resurslarga boʻlgan ehtiyojini
aniqlashda xarajatlarni quyidagi elementlar boʻyicha guruhlashni ta’minlashi kerak:
material xarajatlar; mehnatga haq toʻlash xarajatlari; ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar;
amortizatsiya; va boshqa xarajatlar [9, 28 bet].
Avtomobil transporti korxonalarida boshqa tarmoq korxonalari qatori koʻrsatilgan
xizmatlar tannarxini hosil qiluvchi harajat moddasining biri ijtimoiy soliq hisoblanadi.
Ish beruvchining xodimlar mehnatiga haq toʻlashga doir xarajatlari ijtimoiy soliqning
soliq solish obyektidir (Soliq kodeksi, 2019).
Avtomobil transporti korxonalarida hisoblangan ish haqiga
nisbatan ijtimoiy soliq
hisoblanadi va korxona xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Mazkur korxonalarda transport
xizmati koʻrsatish bilan bevosita bogʻliq xodimlarga hisoblangan ish haqiga nisbatan
hisoblangan ijtimoiy soliq koʻrsatilgan xizmatlar tannarxiga, korxonani boshqaruv
xodimlari ish haqiga nisbatan hisoblangan ijtimoiy soliq boshqaruv xarajatlariga kiritiladi.
Mavkur mavzuda ijtimoiy soliqni koʻrsatilgan xizmatlar tannarxida tutgan oʻrni
va uning
ahamiyatini yoritishga xarakat qildik.
