Yangi mavzuni tushuntirish

1. So'zning ma'no ko'lami va xususiyatlarini bilishning ahamiyati.

2. Bir manolilik.

3. Ko'p ma'nolilik.

4. Bu holatlarni lug'atdan topa bilish.

Mavzuga oid tayanch atamalar: Leksikologiya, mezon, semasiologiya.

Leksikologiya tilshunoslikning leksikani o'rganuvchi soxasidir. Tildagi so'zlarning jami leksikani tashkil etadi. Bu so'zlar bii qator umumiy xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Leksikologiyada so'zlar quyidagi xususiystlari bo’yicha o'rganiladi.

1. So'zning semantik strukturasi.

2. So’laring shakl va ma'no munosavati.

3. Leksikologiyadagi so'zlarning o'z yoki o'zlashgan so'z ekani.

4. Qo'llanilishiga ko'ra sozlaming umumiy yoki chegaralanganligi.

5. Tarixiy jixatdan o'zbek tili leksikasi.

6. So'zlarning emotsional ekspressiv bo'yoq va stilga munosavati.

So'zlarning semantik strukturasi shu so'zga xos ma'nodan iborat bo'ladi. So'zning semanlik strukturasi va u bilan bog'liq xodisalarni o'zgaiiuvchi soxa semasiologiya deyiladi. Har qanday so'z paydo bo'lishidayoq o’z shakli va ma'nosiga ega bo'ladi. Boshqacha aytganda, har qanday so’z shakl va ma'no butunligiga egadir; uy, daraxt, qovun, achchiq, xursand, yaxshi, alvatta va xakozo.

Tildagi varcha so'zlar ma'noli bo'lsada, lekin ular ma'noning eng umumiy xususiyat lariga ko'ra ham o'zaro farqlanadi. Tildagi so'zlarning asosiy qismi obektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat haqidagi tushunchani bildiradi: paxta, suv, oq, tekis, undov, taqlid so'zlar tushuncha ifodalaydi.

So’zning obektiv borliqdagi narsa, belgi harakat kabilar haqidagi ma'lumoti leksik ma'no deyiladi. Masalan: tosh, tuz, kartoshka, chopmoq, kulmoq, fellari ma'lum harakat va holat haqidagi ma'lumot beradi.

Leksik ma'noli so'zlar narsa, belgi yoki harakatning konkro’ o'zini emas, valki ular tushunchasini ifodalaydi.

Tushuncha esa narsa, belgi, harakat kabilarning kishi ongidagi umumiy inoikosidir. Masalan: borliqda daraxtnitig turi juda ko'p, uning miqdori bexisob. Daraxt so'zi shulardan konkro’ bittasini atamaydi, valki shu predmo’ xaqidagi umumiy tushunchani ifodalaydi. Bir ma'nolik va ko'p ma'nolik.

So'zlar bir yoki birdan Ortiq ma'noga ega bo'lishi mumkin. Bir manolik monosemiya, kop ma'nolilik polisemiya deb ataladi. Har ikkala hodisa ham sozning semantik strukturasiga xos xodisalardir umumisteomoldagi so'zlarning asosiy qismi ko'p ma'nolidir.

Til jiddiy so’zlarning quyidagi misollaridagi tna'nolarga e'tabor bering: Olga Po’rovna kasalni tilini chiqartirib ko'rdi. Buyerda ‘tikuv sexi’ bo'zchilar tili bilan aytganda, do'konxona.

Birinchi hil muhabvat tilda, ikkinchi hil muhabvat dilda bo'ladi. Rustam dchqonchilikni tilini yaxshi o'rgangan.

Bu o'rinda til so'zlarning ikki uchta ma'nosigagina misol keltiriladi. Bu boshqa ma'nolarni harfi ifodalaydi.

Ko'p ma’nolilik ikki asosiy yo'1 bilan paydo bo'ladi:

1. So'zning yangi ma'no kasb etishi natijasida.

2.Ko'p ma’noli so'zdan yoki ko'p ma'noli affiks vositasida so'z yasashi natijasida.

Birinchisi asosiy yo’l xisoblanadi. Misol tariqasida yer so'zining quyidagi misollardagi ma’nolarini ko'rsatish mumkin: Bir vaqt yer osti dukillagandek bo'ldi. Ko'rdingiz - ku qancha yerga ekin ekkanman. Xokim cho'zilib yotgan yeridan turib, tashqariga chiqdi.

Yer so'zi dastlab, xuddi boshqa so'zlar singari bir ma'noli bo'lgan. Uning hozirgi tildagi manolariga esa shu so’z semantik stilistikasining taraqqiyoti natijasidir. Misollarga e'tibor berilsa, ularda o'zaro bog'lanish borligi ko’riladi.

Yasovchi so’zning ko'p manoli bolishida yasovchi affiksning yoki so'z yasalishiga asos bo'lgan so'zning ko'p ma'noligi ham rol o’ynaydi. Hamma vaqt shoxsupada taltayib o'tiradigan yo'g'on gavdasi mana endi kichrayib, nortuyadek novcha bo'yi pasaydi. Ziyofatga borib ko'p yedik, ko'p ichdik. Qornimiz to'yib, ovozimiz pasaydi. Choyning suyuq, oshing tuzsiz deb xotinning ko'zini ochirmay qoydim.

Polisemantik so’z qancha ma'noga ega bo'lmasin, bu ma'nolar o'zaro bog'langan bo'ladi. Xuddi shu xususiyat ko'p ma'noli so'zni omonimlardan farqlanadi, ko'p ma'noli so'zlar orasidagi aloqa uzilsa, omonim vujudga keladi. Masalan: Bugun juma bo'lgani uchun Xakim boy vachcha va Mirzakarimboy o'z ulfatlarinikiga gapga kelishgan.

Izohli lug'atda lug'aviy birliklarning ma'nosi izohlanadi. Agar lug'aviy birlik ko'p ma'noli bo'lsa, uning varcha ma’nolari belgilanadi va har bir ma'nosi izohlanadi.

Umutniy izohli lug'atlarda so'zlarning ma'nosi isohlanadi, shuningdek ularning grammatik stimistik, frazeologik iborada qatnashishi kabi belgi xususiyatlari ko’rinadi. Lug'aviy birlikning ma'nosi izohlangach shunga misol keltiriladi. Bu tipdagi izohli lug'at o'zbek lug'atchiligi tarixida birinchi marta 1979 yilda yaratitdi va Moskvada nashr etildi.

1. Nutqda so'zni to'g'ri tanlash mezonlari nima?

2. Tilshunoslikda ko'p ma'nolilikning ahamiyati qanday?

3. Bir ma'noli so'zlar ko'lami to'g'risida nimalar deya olasiz?

4. Polisemiya va monosemiya haqida ma'lumot bering?

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat

1. A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlaii uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil.

2. G’. Abdurahmonov, H. Rustamov. Ona tili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. «O’qituvchi» 1995 yil.

3. G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qollanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

4. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH. Yusupova. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Akademik litsevlamina 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomidaei xalq merosi nashrivoti. 2003 vil.

5. Yo'ldosh Solijonov. NUTQ VA USLUB. Toshkent. ‘CHO’LPON’ nashruyoti. 2002 yil.

6. o'zbek tili va adabiyoti jurnali 2005 vil. 3-son. 121-bo’

5. Yangi mavzuni mustahkamlasli:

Bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning bilim doirasini kengaytiiib, yangi raavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi:

Frontal savollar:

1. Nutqda so'zni to'g'ri lanlash uchun nimalarga e'tabor beriladi.

2. Bir ma'nolik so'zlar deb nimaga aytiladi.

3. Ko'p ma'nolik so'zlar deb nimaga aytiladi.

4. Monosemiya nima?

5. Polisemiya qanday hodisa.

A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ DMAK. 2002 yil. 6-14 bo’. O'qish va konspektlash.

1.MAVZU: SO'Z MO'NOSINING KO’CHISHI VA NUTQDA

BUNDAN O 'RINLI FOYDALANISH. IBORALARNING OBRAZLILIGI

VA TA'SIRCHANLIGI.

2. Dars turi: ________________________

3.Darsvaqti: ___ daqiqa.

4. Dars tipi: Aralash dars.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar: Inovatsion texnologiyalar asosida, ‘V. Q. Q’, ‘Klaster’ usullari.

6. Darsda qo’llaniladigan nazorat tuilari;

• 
  frontal savol,
  
• 
  mustaqil ish,
  
• 
  Lug'at bilan ishlash.
  

1. 
   Ta’limiy maqsad;
   

• 
  Amaliy bilimlarni o'zlashtirish va mustahkamlash.
  
• 
  Iboralarni puxla o'rganish.
  
• 
  So'z ma'nosini ko'chishi haqidagi qoidani yod olish.
  

2. 
   Tarbiyaviy maqsad;
   

• 
  O’quvchilarda namunaviy nutqiy ko'nikmani shakllantirish;
  
• 
  Amaliy faoliyatda iboralarni to'g'ri qo'llay bilish.
  
• 
  Ona tilida muhabvat hissini kuchaytirish.
  

• 
  Hozirgi o'zbek adabiy tilining asosiy tamoyillarini bilish.
  
• 
  Til birikmalarini amalda bexato qo'llay olish ko'nikmasini rivojlantirish.
  
• 
  Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish.
  
• 
  o’quvchilarni mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.
  

• 
  Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish.
  
• 
  Turli munosavatlarni ifodalashda til vositasidan foydalanish.
  
• 
  Tibbiy hodimning nutq odobi haqida.
  

• 
  So'z manosining ko’chishini o'rganish.
  
• 
  Iboralar haqida ma'lumot olish.
  
• 
  So'z ma'nosining ko'chishini va bundan nitqda o'rinli foydalana olish.
  

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

1. 
   A.Raflyev. N. G'ulomova. ‘Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK.2002 yil.
   
2. 
   G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. ‘Ona tili’ 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yi
   

1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

2. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. ‘Hozirgi o'zbek adabiy tili’ Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomiiagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNl

1. Tashkiliy qism:

O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. o'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabio'quv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi.

2. O'qituveliining kirish so'zi:

Bu bosqichda o’qituvchi o'quvchilami yangi o'quv yili boshlangani bilan tabriklaydi. So'ng ularning bilimlarini qayta esga olish uchun savollar beradi. Yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o quvchilami tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qo'yadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak.

3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash:

o’qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilar-ning bilimini tekshiradi.

1. Nutqda so'zni to'g'ri tanlash me'zonlari haqida malumot bering.

2. Bir manolik haqida malumot bering.

3. Ko'p ma'nolik haqida ma'lumot bering.

4. Lug'at bilan ishlash qoidalari haqida ma’lumot bering.

5. So'zning qudrati haqida nimalarni bilasiz.

1.MAVZU: SO'Z MO'NOSINING KO’CHISHI VA NUTQDA