BUNDAN O 'RINLI FOYDALANISH. IBORALARNING OBRAZLILIGI

1. 
   So’z ma’nolarini ko’chish xodisasi
   
2. 
   Iboralarning obrazliligi va ta’sirchanligi
   
   1. 
      G’ayritabiy so’zlar
      
   2. 
      Yangi so’zlar
      
3. 
   Adabiy til nuqtai nazaridan, bunga manusavat
   

Kishilar o’zaro fikr almashish jaryonida til vositalrini turlicha tanlaydi. Voqealikka munosavatini turlicha ifodalaydi. Natijada nutqning xilma xil ko’rinishlari paydo bo’ladi.

Nutqdagi o’ziga xoslik yangi til vositalari o’z o’rnida qollsh va ishlatish usullari nutq uslublari hisoblanadi . Nutq uslublari tilshunoslikning uslubshunoslik bo’limida o’rganiladi. Shakl har hil, ma’nolari bir xil yoki bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlar sinonim ma’nodagi so’zlar deyiladi. Sinonimlar ma’no bo’yoqlari bilan bir biridan farq qilib turishi mumkin. Tavassum qildi, tirjaydi yoki chehra, jamol, turq, vashara so’zlari bir tushunchani ifodalasa ham, ular o’z bo'yoqlari bilan ajralib turadi. Bunday sinonimlar ma'naviy sinonimlar deyiladi.

Har bir sinonimlik qatorda bitta be’taraf so'z bo'ladi. Masalan: chiroyli, go'zal, varno, suluv, ko'rkam, dilvar, zebo kabi sinonimlik qatorda “chiroyli” so’zi be’taraf sanaladi.

Bunday so'zlar be’taraf sanaladi. Bunday so'zlar dotninanta bosh so'z sanaladi.

Katta — ulkan, azim, yirik, gigant. Aytdi — gapirdi, so’zlari.

Nutq oldiga qo'yiladigan talablar (tovush tanlash, so'z tanlash va gap qurish) (jiza daxosi) uning moxiyatidan, tildek “ajob” mo'jiza daxosidan, uning kuch - qudratidan kelib chiqadi. Chinakam g'o'zallik, so'zlarning aniqligi ravshanligi va oxangdorligi bilan yuzaga keladi. So'zni to'g'ri tanlash va qo'llash, undagi tovushlarni to'g'ri aniq talafiuz qilish, so'zlarni tartib bilan joylashtirish kabilar vositasida flkrni tushunarli bo'lishiga erishamiz. G’oza va paxta o'zaro juda yaqin tushunchani bildiradi, shunga qaramay “g'oza terildi”, “paxta terildi” deyish xatodir.

Aniqlik, to'g'rilik, ravonlik, soddalik, tozalik, joziva (ta'sirli so'z) kuchi har qanday nutqni eng muxim belgilari.

Nutq uslublari yozma va og'zaki ko'rinishga ega so'zlashuv uslubiy hamma uchun umumiy bo'lgan nutqdir. o'ziga xos leksik, fonelik, morfologik, sintaktik va intanasion xussusiyatlarga ega. Bu uslubda og'zaki so'zlashuvga xos bo'lgan iste’moldagi so'zlar tamom bo'ldi, ado bo'ldi, ozgina, zig'irday. Turli xissiyotni bildiruvchi so'zlar va iboralar jonginam, o'rgilay, jonim chiqib ketdi. Xalq maqollari: piching, kinoya, so'z o'rinlari va boshqalar keng qo'llaniladi.

Shunga ko’ra bu uslub juda imkoniyati keng, turli bo'yoqlar so'zlardan topib ishlatish xususiyatiga egadir.

Tilimizda shunday so'zlar uchraydiki, ular bir emas, bir necha ma'no]arni ifodalaydi. Bunday so'zlar (polisemantik) deb ataladi. “O'zbek tilining izoxli lug'ati” da birgina “yo'l” so'zining 16 xil ma'nosi berilgan: yo'l, 1 kishilar yoki mashina qatnaydigan uzun yo’l bo'ladi, 2 yo'nalish, 3 masofa, 4 usul va xakozolar. Yoki “paxta” so'zi “tola” (momiq) ma'nosidan tashqari quyidagi ma'nolarni ham ifodalash mumkin: paxta ekdik (chigit), paxtani sug'or (g'o'za). Leksik ma'noda odatda bir predmet belgi, harakalning nomini boshqa bir predmet, belgi harakatga ko'chirish yo’li bilan rivojlanadi. Bunday ko'chirishning tabiatini, mavqeini har bir tilning o'zidagi semantik qonuniyatlar belgilaydi. Ko'chirishlar asosan quyidagilar. Metafora yoli bilan ko'chirish, funksional ko'chirish, omonimiya yo’li bilan, sinokdoxa yo'li bilan ko'chirish.

Biror narsa, belgi, harakatning nomi boshqasiga o'zaro tashqi (shakli, rangi) o'xshashligi asosida ko'chirilsa. Metafora yo'li bilan ko'chirish deyiladi. (yunoncha, ko'chirish’). Masalan: yo'1 o'tish joyi satr ko'chirish shakily o'xshashlik bor. Og'iz odamning og'zi, og'iz mol yangi tuqqanda qilinadigan og'iz.

Biror narsaga (va'zan harakatga) xos belgining nomi boshqa bir narsadagi belgiga ko'chiriladi: achchiq qalampir, achchiq gap, achchiq qatiq, tez yurmoq, tez qiziqqon odam.

Bir narsaga xos harakatning nomi boshqa bir narsa harakatiga ko'chiriladi: savalamoq urmoq, savalamoq paxtani savalamoq.

Funksional ko'chirish bir narsaning nomi boshqa vazifasiga qarab ko'chiriladi (lotincha “faoliyat”, vazifa).

Masalan: boshi, kishi organizmining yuqori qismi. Boshim og'riyapti. Ich, qorin bo'shlig'idagi a'zolar. Ichim kuyyapti. Til, nutq a’zolari, tili yomon so'z odam.

Fuzuliyni o'qib tugatdim, “Mushtum” ga obuna bo'ldim.

Bir predmetning nomi boshqasiga qism bilan butun munosavati orqali ko'chirilsa shekdoxa yo'li bilan ko’chirish deyiladi. (Yunoncha “nazarda tutish”). U ommonomiyaning bir korinishi. Uning o'ziga xos xususiyatlaridan biri miqdor belgisiga aoslanishdir. Shekdoxa yoli bilan ko’chirish ikki xil:

1. Qism orqali butunni ifodalash: tuyoq qism, tuyoq qo'y, mol echki, tirnoq qism. Tirnoqqa zor bola.

2. Butun orqali qism ifodalanadi: Bosh - butun bosh qismi, do'ppi boshimga tor keldi, boshning bir qismi. Qo'l – butun qol, qo’lni kesib oldi, varmoq qismini. Besh qo’l varovar emas, panja. Osh - palov, besh panjangni og'zinga tiqma, varmoqlar, osh — umumiy ovqat.

Ko'chma ma'noda qo'llaniladigan turg'un birikmalar ibora yoki freziologik birikmalar deyiladi. Iboralarning manosi odatda bir so'zga teng keladi, shuning uchun ularni bir - biridan ajratib bo'lmaydi. Aks holda ma'no chiqmaydi: kapalagi uchib ketdi. Qo'rqdi, tepasochi tikka bo'ldi, achchiqlandi va xakozo.

Iboralar bosh bo'lak hamda ikkinchi darajali bo'laklar vazifasida kelaoladi.
Uning oyoq olishi bizga yoqmadi, ega bo'lib kelayapti. Iboralar asosan so'zlashuv va vadiiy uslublarda qo'llaniladi. Eskirib qolgan so'zlar davrlar o'tishi bilan xayotimiz, tushunchalar o'zgarishi natijasida ishlatilmay qolgan so'zlar: raingboshi, paranji, mirshab, omoch, kanizak. Eskirgan sozlar ikki xil bo'ladi.

1. Tarixiy so'zlar - bugungi kunda mavjud bo'lmagan narsa va tushunchalar nomlari: Kanizak, qul, jallod, malay, halfa, choriq, chorakor, ellikboshi, arrof.

2. Arxank so'zlar bugungi kunda mavjud, ammo ularning eski nomlari: ilik - kul, dudoq - lab, bitik - kitob, ochun - dunyo, butun - xalq, kisva - qiyin, jayb - yoqa, shatranj - shaxmat.

Ammo davr talabi bilan bu so'zlarning ayrimlari iste'mol qilinmoqda.

1. 
   So'z ma'nosining ko'chishiga misollar keltiring?
   
2. 
   Iboralar asosan qaysi uslubda qo’llaniladi?
   
3. 
   Tilshunoslikda so'z ma'nolarining ko'chishi qanday ahamiyatga ega?
   

1. 
   A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. “SHARQ” NMAK. 2002 yil.
   
2. 
   G’.Abdurahmonov. H.Rustamov. Onatili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. “O’qituvchi”1995yil.
   
3. 
   G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. “O’qituvchi” 1981 yil.
   
4. 
   A.Nurmonov, H.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomifagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.
   
5. 
   Yo'ldosh Solijonov. “Nutq va uslub”. Toshkent. “CHO’LPON” nashruyoti.2002yil.
   

6. 
   O'zbek tili va adabiyoti jurnali 2005 vil. 3-son. 121-bet.
   

1. Ibora deb nimaga aytiladi?

2. Soz ma'nosini ko'chishida nimalarga e'tabor berish kerak?

3. So'z ma'nosini ko'chishi va nutqda bundan o'rinli foydalanish?

Darsning yakuni:

o’qituvchi o'tilgan yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilimini vaholaydi vaholarni izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

6.Uyga vazifa:

A. Rafiyev, N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. “SHARQ” NMAK. 2002 yil. 6-14 bet. O'qish va konspektlash.

2.Dars turi: ________________________

3.Dars vaqti: ____ daqiqa.

4.Dars tipi: Yangi mavzuni o'ztashtirish.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar:

- aqliy hujum, muz yorar.

6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari:

- og 'zaki, yozma.

7. Dars maqsadlari:

So'zlarning ma'nodoshligi, shakldoshligi, zid ma'noliligi haqida maluumot berish, mavzu bo’yicha o’quvchilarning bilimini, malakasini oshirish.

• 
  Milliy g'oya va mafkurani o’quvchilar ongida shakillantirish mutaxassislikka qiziqishni, ma'sulyat hissiyotlarini shakillantirish.
  
• 
  O’quvchilarda insonparvarlik, mehr shavqat tuyg'ularini shakillantirish.
  

• 
  o’quvchilarni flkrlash qobilyatini o'stirish.
  
• 
  mavzuni o'rganish borasida o’quvchilarni jodiy yondoshishga yo'llash.
  
• 
  o’quvchilarda mustaqil fikrlashni, mustaqil mulohaza yuritishi shakllantirish
  

9. 
   Mavzuni boshqa fanlar bilan va shu fandagi boshqa mavzular bilan bog’lash, hayot bilan bog’lash.
   

1. Mo'nodosh so'zlar.

2. Shakldosh so 'zlar.

3. Zid ma 'noli so 'zlar.

Oqituvchi o’quvchilar diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni o'zlashtirishga tayyorlashi kerak.

3. O’quvchilarning bilimini tekshirish:

Bu bosqichda o’qituvchi mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqqan holdayangi pedogogik texnalogiyalar asosida o'tilgan mavzu bo’yicha o’quvchilar o'zlashtirgan bilimlarini quyidagi so'rov usullaridan foydalangan holda aniqlashi kerak.

Yakka savollar.

1. Metafora nima?

2. Qanday hollarda mo’onimiya hodisasi ro’y beradi?

3. Sinekdoxa va vazifadoshli deganda nimani tushunasiz?

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

Bu bosqichda o’qituvchi o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi.

TAYANCH IBORALAR: Bosh so'z, so'z san'ati, so'z o'yinlari, mumtoz she'riyat

Eslab qoling: Nuqta so'z va iboralar o'zaro ma'nodosh, shakldosh va zid ma'noli tarzda qo'llana oladi. Lug'aviy birliklarning bu imkoniyatlaridan foydalanish nutqqa ifodaviylik, ta'sirchanlik vag'ishlaydi.

1. Ma'nodosh so'zlar bir umumlashtiruvchi ma'noga ega, ammo ma'no nozikliklari bilan farqlanuvchi, talaffuzi va yozilishi har xil bo'lgan so'zlardir. Masalan: kasal, bemor, xasta, betob kabi so'zlar ma'no qirralari bilan o'zaro farqlanadi.

2. Shakldosh so'zlar talaffuzi va yozilishi bir xil, ammo anglatgan ma'nolari turlicha bo’lgan so'zlardir. Masalan: 1- soz— puxta, ma'qul, 2- soz — cholg'u asbobi, 3- soz — inoq, o'zaro yaqin. Agar ko'p ma'noli so'zning anglatgan ma'nolari o'rtasida ichki bog'liqlik bo'lsa, shakldosh so'zlarda bunday bog'lanish bo'lmaydi, shakldosh so'zlarning har biri mustaqil lug'aviy ma'noga ega bo'lgan alohida so'zdir.

3.Zid ma'noli so'zlar bir-biriga zid, qarama-qarshi ma'noni bildlruvchi, va'zan umumlashtiruvchi ma'noni ifodalovchi, chiziqcha bilan ajratib yoziladigan so'zlardir.

Masalan: uzoq-yaqin, do'st-dushman, oq-qora, yerga urmoq—ko'kka ko'tarmoq kabi.

Gaplarni o'qing, sinonim so'zlarning ma'nosi va ma'no nozikliklarini tushuntiring.

Bunchalar serishva, bunchalar sernoz. (E.V.)

2. Lekin general unga parvo qilmay ochiq yuz, tavassum bilan kapitanni chaqirdi.

3. Endilikda boya o'ylamagan o'ylarini, insofij adolat, diyonat, halollik va yaxshilik to'g'risidagi o'ylarini ro'yobga chiqarish lozim edi. (O.Yo.)

4. Hamisha shimday vaxtli, farog'atda yashashimga yuragim bovar qilmaydi.(Sh.)

5. Bechora qizim! Sho'rlik qizim. (U.U.)

6. Kokili gul, ko'ylagi nur vahorning quchog'ida yayra, yashna, qanot qoq. (Yashin.)

7. Unganman qip-qizil vahor qo'ynida, g'am-alam, qayg'uga ulfat emasman. (Yashin)