1-keste.
Sabaq maqseti :Atom dúzilisi jáne onıń ózgesheliklerin úyrenedi.
19
Oqıtıwshı jańa temanı 20 minut ishinde lekciya formasında túsindiriw kerek. Ol
tómendegi maǵlıwmatlardı oqıwshılarǵa jetkeredi:
Atom fizikası bólimine kirisiwde bul maǵlıwmatlardı aytıw orınlı bolıp tabıladı:
Atom haqqındaǵı túsinikler eramızdan aldınģı VI-V ásirlerde Demokrit, orta
ásirlerde jasap ótken Ar-Roziy, Abu Rayhon Beruniy tárepinen aytılǵan. Keyinirek
1897 jılda J. Tóbeson elektrondı jańalıq ashdı hám atom quramında elektron bar
degen teoriyanı ilgeri surdi. 1911-jıl E. Rezerford atomniń planetar modelin jańalıq
ashdı. 1913-jılda bolsa N. Bor vodorod atomı mısalında atom teoriyasın jarattı. Sol
sıyaqlı atom fizikasiniń jaratılıwına tiykar bolǵan fundamental jańa ashılıwlar júdá
kóp hám házirgi kúnge kelip atom fizikasi dúnyada sonday-aq Ózbekstanda da
rawajlandirilmaqta. Mısalı, Ózbekstan pánler akademiyasınıń Yadro fizika institutin
da yadro fizikalıq salasında ilimiy izertlew jumısları alıp barılmaqta.
Usı institut Jer júzinde yadro qawipsizligin támiyinlew máseleleri boyınsha Atom
Energiyası Boyınsha Xalıq aralıq Agentligi menen aktiv sheriklik qılıp atır.
Atom haqqındaǵı ulıwma túsinik, onıń mánisi hám ol nelerden shólkemleskeni
joqaridaǵi “Túsinikler analizi” kestesinde hám klasterde kórsetilgeni jáne bir márte
aytıp ótiledi. Endi atomdı oyda sawlelendiriw ushın
J. Tóbeson tárepinen usınıs etilgen modeli menen tanıstıradı :
3-súwret.
20
Tóbesonnıń pikirine kóre atomnıń dúzilisi tap joqarıdaģı suwretde kórsetilgen
sıyaqlı bolıp, atomnıń oń zaryadı onıń pútkil kólemin iyeleydi jáne bul kólemde
birdey tıǵızlıq menen bólistiriledi. Eń ápiwayı atom bolǵan vodorod atomınıń radiusı
10−8 m bolǵan oń zaryadlı shardan ibarat, bulsharndiń ishinde elektron jaylasqan.
Jáne de quramalılaw bolǵan atomlarda atom ishinde bir neshe elektron jaylasadı jáne
bul menen atomdi kekske uqsatıw hám elektronlardı odaǵı kishmish sıyaqlı jaylasqan
dew múmkin. Atom oń hám teris zaryadlanǵan bóleklerden shólkemleskenligi
haqqındaǵı haqqındaǵń pikirleri tuwrı edi. Biraq atom oń zaryadlanǵan shar, onıń
ishinde teris zaryadlı elektronlar jaylasqanlıǵı haqqındaǵı pikirler Rezerford
tájiriybelerinde óz tastıyıǵın tappadi.
Endi bolsa atomnıń planetar modeli haqqında oqıwshılarǵa maǵlıwmatlar
beriledi.
Ullı ingliz fizigi E. Rezerford óz shákirtleri ( Geyger, Masden ) menen 1908-
jıldan baslap atom dúzilisine tiyisli tájiriybeler ótkere basladı.
Rezerford tájiriybeleri nátiyjelerinen atomnıń planetar modeli tikkeley kelip
shıǵadı.
Atom orayında onıń derlik barlıq massası jıynalǵan oń zaryadlı yadro jaylasqan.
Elektronlar yadro átirapında turaqlı túrde háreketde boladı. Elektronlar yadro menen
elektr tásirde boladı. Elektronlar yadro átirapında tap quyash átirapında planeta
(planeta) lar aylanǵanı sıyaqlı aylanadı. Mısalı, vodorod atomında yadro átirapında
tek bir elektron aylanıp júredi. Vadarod atomı yadrosınıń zaryadı ma`nisi tárepinen
elektron zaryadına teń, massası bolsa elektron massasınan 1836, 3 ret úlken bolıp
tabıladı. Atomniń ólshemi 10
−8
cm átirapında bolıp, ol elektron orbitasiniń diametri
menen ólshenedi. Atom yadrosınıń diametri bolsa 10
−12
hám 10
−13
cm tártipte bolıp
tabıladı. Bunnan yadro elektronnan 10000-100000 ret kishi ekenligi málim boldı.
1911-jılda Rezerford tárepinen daǵaza etilgen atom dúzilisiniń planetar modeli
tómendeginen ibarat :
21
|
