front/tor front
(harb./
suv usti kemasi/suv osti kemasi
(harb.,),
mahfiy/
nomahfiy, qo'nish/uchish
(harb.), qo‘shuv/ayiruv (mat.),
manfiy-musbat
(fiz.),
fermentlar/antifermentlar
(tib.),
assimilyatsiya/dissimilyatsiya
(tib.;
til.),
funksiya/disfunksiya
(tib.),
semizlikJoriqlik
(tib.), eksport-import
(iqt.A
jazoni yengillashtiradigan holatlar-jazoni og ‘irlashtiradigan holat-
lar
(huq.),
simmetriya/asimmetriya
(til.) singari termin-antonimlar hozirgi
o ‘zbek terminologyasida istalgancha topiladi.
Keyingi paytlarda leksik-semantik jihatdan zid munosabatda bo‘lgan,
paradigmatik jihatdan yagona differensiyalovchi
belgi orqali farqlanuvchi
antonimik birliklar
kontrar, kontradiktiv, komplementar
va
gradual
turlarga
boMingan tarzda tasniflanmoqda (Fedorchenko 2004.91).
Komplementar antonimlar ikki termin
orasidagi binar munosabatga
asoslanadi:
tergovchi/jinoyatchi
(yur.),
minalashtirish/minasizlantirish
(harb.),
kirim/chiqim (iqt.), kun/tun, implisitlik/eksplisitlik, simmetriya/
asimmetriya
(til.) va sh.k.
Konradiktiv antonimlar sirasiga termin-birikmalar kiritiladi;
barqaror
narx/beqaror narx; qadrli valyuta/qadrsiz valyuta; ochiq nishon/yashirin
nishon
(harb./'
suyuq yoqilg'i/qattiq yoqilg'i; yoyilish rayoni/jamlanish
rayoni\ og'ir artilleriya/yengil artilleriya (harb.); foizli depozit/foizsiz
depozit; ochiq safarbarlik/yashirin safarbarlik; katta leytenant/kichik
leytenant; og ‘ir atletika/yengil atletika
va sh.k.
Kontrar ziddiyat temer, ya’ni ikkidan ortiq terminlar o ‘rtasidagi qa-
rama-qarshilik oqibatida yuzaga chiqadi:
hujum, hamla/chekinish, orqa-
ga qaytish;shafqatli,rahmdil, mehribon, ko'ngilchan/shafqatsiz, berahm,
bag ‘ritosh
va sh.k.
So‘z yoki terminlar orasidagi antonimlikni aniqlashda ular o‘rtasida-
gi umumiy belgilami izlash muhim ahamiyat kasb etadi. So‘nggi payt
larda ana shunday umumiy belgilardan biri sifatida antonim juftliklam i
voqelantirishda ikki so‘z yoxud termin o ‘rtasida oraliq tushunchaning
mavjudligiga e ’tibor qaratilmoqda. Qayd etilgan fikmi quyidagi ashyoviy
misollar ham dalillaydi:
og'ir tank/o'rtacha tankJyengil tank; balandlab
uchish/o ‘rtacha balandlikda uchish/pastlab uchish (harb.); yengil soliq
yuki/o ‘rtacha soliq yuki/og ‘ir soliq yuki
va sh.k.
Xullas, umumtilda sodir bo‘luvchi leksik-semantik jarayonlar termi
nologiyada qisqartirilgan ko‘lam yoxud o ‘zgargan tarzda voqelanadi.
Terminologiyadagi polisemiya asosan metaforik va metonimik m a’no
ko‘chishi oqibatida yuzaga chiqadi.
Omonimiya ko‘pm a’noli so‘zlarning boshqa-boshqa leksemalarga
aylanishi jarayoni natijasi bo‘lib, fanlararo va sistemalararo omonimiya
nomi ostida terminologiyadan joy oladi (Danilenko 1077; 205).
Soha terminologiyasining dastlabki shakllanish bosqichlarida o ‘ta faol
bo'lgan sinonimlaming m a’noviy ko‘rinishi
ularga xos egalik qilish va
aniqlik kiritish singari vazifalar bilan amalga oshadi.
Fan tilida antonimlaming ikki turi, ya’ni leksik hamda so‘z yasovchi
antonimlar o‘z ifodasini topadi.
