(avtogonshik), avtoulov (автомашина) va sh.k.;
aero-:
aeropurkagich
(aeroopriskivatel),
aerochanglagich
(aeroopili-
tel), aerotadqiqot (
aeroissledovaniye
),
aerosurat
(aerosnimok) va sh.k.;
agro:
agrosanoat
(agropromishlennost),
agrokimyo
(agroximiya),
agromadaniyat
(agrokultura),
agroiqlim
(agroklimat),
agroo ‘rmon
(ag-
roles) va sh.k.;
anti-:
andzarra
(antichastitsi),
antimodda
(antiveshestvo),
antidunyo
(antimir),
antijismlar
(antitela) va sh.k.;
geo-:
geosiyosat
(geopolitika),
geokimyo
(geoximiya),
geoiqlim
(геоклимат) va sh.k.;
gidro-:
gidroinshoot
(gidrosoorujeniye),
gidroko ‘targich
(gidropody-
omnik),
gidrokuchaytirgich
(gidrousilitel) va sh.k.;
giper-:
gipertekislik
(giperploskost),
gipertovush
(giperzvuk),
giper-
chiziq
(giperliniya),
giperloyiha
(giperproyekt) va sh.k.;
izo- :
izochiziqlar
(izolinii),
izomoy
(izomaslo) va sh.k.;
kvazi-:
kvaziyulduz
(kvazizvezda),
kvaziquloq
(kvaziuxo),
kvaziqa-
variq
(kvazivipuklost),
kvazidavlat
(квазигосударство) va sh.k.;
infra-:
infratovushlar
(infrazvuki),
infraqizil
(infrakrasniy),
infratizim
(infrastruktura) va sh.k.;
119
makro-:
makroiqlim
(makroklimat),
makrosanoat
(makropromishlen-
nost),
makrokoinot
(makrokosmos),
makrotuzilma
(makrostruktura),
mak-
romaydon
(makropole),
makroiqtisodiyot
(makroekonomika),
makromatn
(makrotekst va sh.k.;
mikro-:
mikroiqlim
(mikroklimat),
mikrofotonusxa
(mikrofotokopiya),
mikrotuzilma
(mikrostruktura),
mikromaydon
(mikropole),
mikrotuman
(mikrorayon),
mikromatn
(mikrotekst), mikrojarrohlik (микрохирургия)
va h.k;
moto-:
motoaravacha
(mototelejka),
motopoyga
(motogonki),
motop-
oygachi
(motogonshik) va sh.k.;
pnevmo-:
pnevmoboshqarish
(pnevmoupravleniye),
pnevmobolg'a
(pnevmomolotok),
pnevmoyuklagich
(pnevmogruzchik),
pnevmoqisish
(pnevmodavleniye);
tele-:
teledastur
(teleprogramma),
teleminora
(telebashnya),
teleboshqa-
ruv
(teleupravleniye),
telealoqa
(telesvyaz),
telequrilma
(teleustanovka),
t
eleloyiha
(teleproyekt),
teleusta
(telemaster) va h. k.
Ayni chog‘da ba’zi prefiksoid-xalqaro terminelementlar ishtirokida
yuzaga chiqqan terminlar donor tilda qanday shaklda bo‘lsa o‘zbek tiliga
aynan o ‘zlashadi:
vidiokamera, vidiotelefon, vidioselektr, vidiokonferensi-
ya, vidioseminar, ideogramma, kakografiya, avtoradio, avtopilot, avtosh-
turman, kibertexnologiya, neyrolingvistika,mikrobiologiya,mikrosemanti-
ka, anifashizm, antisionizm, sossyurologiya
va sh.k.
Aksariyat monosemantik xarakterdagi
avto-, anti-, gemato-, inter-,mak-
ro-, mikro-, poli-, ultra-, mono-, bi-, tri-
singari propozitiv, ya’ni prefik-
sal,
-bus, -drom, -log-, -navt, -trop; -fob, -for, -skop
kabi postpozitiv, ya’ni
postfiksal yoki
gen, gon, gramma
singari ham prepozitiv, ham postpozitiv
terminelementlar o'zbek tilida taijimasiz, aynan qoilanadi:
avtopoyga,
antiteza, gemotologiya ,interferensiya, polisemiya, poliartrit, ultratovush,
monogrmma, monoteizm, bilingvizm, makromatn, mikrobiologiya, aerobus,
svetafor, motodrom, teleskop, ixtiolog, seysmolog, turkolog, astronavt, kos-
monavt, monogramma, grammafon
va sh.k.
Arxi-, giper-, inter-, infra-, super-, ultra-, ekstra-
kabi prepozitiv ter
minelementlar sifat belgisining meyordan oshiqligi yoxud o ‘zakdan an
glashilgan ism m a’nosining oliy darajasini ifodalaydi:
arxisema, gipert-
ovush, interfeys, intervent, interlingvistika, infraqizil, ultrabinafsha, ek-
straktiv, superkubok
va sh.k.
Xalqaro terminelementlar aniq m a’noni ifodalashga xoslangani bi-
120
Ian xarakterlanadi. Chunonchi,
-log
elementli terminlar biron fan sohasi
mutaxassisini anglatishga xizmat qiladi:
fonolog, nevrolog, terminolog,
leksikolog, seysmolog, antropolog, formokolog, travmatolog, tekstolog,
dialektolog
va sh.k. -
log
elementli ayrim o ‘zlashmalar
shunos
affiksli
matnshunos, shevashunos, terminshunos
singari terminlar bilan sinonimik
uyani shakllantirishda qatnashadi.
Antonim, antroponim, gidronim, kosmonim, astroponiim, meronim,
omonim, oronim, sinonim, toponim, xolonim
singari terminlaming
-onim
postfiksal terminelementi zaminida shakllangani va muayyan munosa-
batlami ifodalashga yo'naltirilganiga shubha yo‘q.
Xalqaro prepozitiv terminelementlami maxsus tadqiq etgan A.Mad-
valiyev (2017,40) ulami quyidagi uch guruhga bo‘lish mumkinligini
ta’kidlaydi: 1) donor tillar, ya’ni lotin va yunon tillarida mustaqil m a’noli
so‘zlar sanalgan va terminologik sistemalarda m a’nosi tushunarli bo ‘lgan
terminelementlar:
avto-, agro-, alio-, antropo-, astro-, biblio-, bio-, gas-
tro-, geo-, getero-, gibro-, gomo-, zoo-, ixtio-, karbo-, kardio-, kosmo-,
kripto-, lito-, makro-, mezo-, mikro-, nevro-, neo-, nitro-, poli-, radio-, sul
fa-, tele-, tio-, elektro-, eritro-
va sh.k.; 2) lotin va yunon tillarida sanoq
va tartib sonlami anglatuvchi terminelementlar:
bi-, geksa-, gepta-, detsi-,
di-, milli-, попа-, penta-, proto-
va sh.k.; 3) lotin va yunon tillariga xos
yuklama hamda pristavka (old qo'shim cha yoxud old ko‘makchi) xarak-
teridagi terminelementlar:
a-, an-, ana-, apo-, de-, dis-, in-, inter-, kontr-,
meta-, para-, per-, pre-, pro-, re-, sin-, sim-, sub-, trans-, ultra-, eks-, en-,
epi-
va sh.k.
|
