13
4. – jadval
Qadimiy yuza birliklar
№
Yuza birliklarining
nomlari
Xalqaro birliklar tizimidagi qiymatlari
1
Tanob
4037 – 4097 m
2
(Xorazm)
2731 – 2845 m
2
(Buxora, Samarqand, Surxondaryo)
1821 m
2
(Farg‘ona, Toshkent, Chimkent)
2
Akr
4046,9 m
2
(Angliya)
3
Desyatina
10925,4 m
2
(Rossiya)
2 – rasm. Qadimiy o‘lchovlar va o‘lchash birliklari.
14
3 – rasm. Odam tanasi a’zolariga asoslangan o‘lchash birliklari.
Metrologiya bo‘yicha asosiy atamalar
Metrologiyada sohasida ishlatiladigan ayrim tushunchalar va ularning ta’riflarini
quyida keltirib o‘tamiz:
Metrologiya – o‘lchashlar, ularning birliligini ta’inlash usullari va vositalari
hamda kerakli aniqlikka erishish yo‘llari haqidagi fan.
Nazariy metrologiya – metrologiyaning fundamental asoslarini ishlab chiqish
predmeti bo‘lgan sohasidagi metrologiya bo‘limi.
Qonunlashtiruvchi metrologiya – metrologiya bo‘yicha milliy idora faoliyatiga
qarashli va birliklar, o‘lchash usullari, o‘lchash vositalari va o‘lchash laboratoriyalariga
davlat talablarini o‘z ichiga olgan metrologiya qismi.
Amaliy metrologiya – nazariy metrologiya ishlanmalarini
va qonunlashtiruvchi
metrologiya qoidalarini amaliy qo‘llanish masalalari bilan shug‘ullanuvchi metrologiya
bo‘limi.
Kattalik – sifat jihatidan ajratilishi va miqdor jihatidan aniqlanishi mumkin
bo‘lgan hodisalar, moddiy tizim, moddaning xossasidir.
Kattalik o‘lchami – muayyan miqdoriy ob’yekt, tizim,
hodisa yoki jarayonga
tegishli bo‘lgan kattalikning miqdoriy aniqlanganligi.
Kattalikning qiymati – kattalik uchun qabul qilingan birliklarning ma’lum bir
soni bilan kattalikning o‘lchamini ifodalash.
Parametr – berilgan kattalikni o‘lchashda yordamchi sifatida qaraladigan
kattalik.
O‘lchash vositasi – metrologik tavsiflari me’yorlangan (MTM), o‘lchami
(belgilangan xatolik chegarasi) ma’lum vaqt oralig‘ida o‘zgarmas
deb qabul
qilinadigan, kattalikning o‘lchov birligini qayta tiklaydigan va (yoki) saqlaydigan,
o‘lchashlar uchun mo‘ljallangan texnik vosita.
Kattalik o‘lchovi – o‘lchov qiymatlari belgilangan birliklarda ifodalangan va
zarur aniqlikda ma’lum bo‘lgan bir yoki bir nechta berilgan o‘lchamlarning kattaligini
qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasi.
Etalon (o‘lchashlar shkalasi yoki birligi etaloni) – kattalikning o‘lchamini
qiyoslash sxemasi bo‘yicha quyi vositalarga uzatish maqsadida
shkalani yoki kattalik
birligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo‘ljallangan va belgilangan tartibda
etalon sifatida tasdiqlangan o‘lchashlar vositasi yoki o‘lchash vositalarining majmui.
15
Birlamchi etalon – birlikni mamlakatda (shu birlikni boshqa etalonlariga
nisbatan) eng yuqori aniqlik bilan qayta tiklanishini ta’minlaydigan etalon.
Maxsus etalon – birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini ta’minlaydigan
va bu sharoitlar uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat qiladigan etalon.
Davlat etaloni – davlat hududida ushbu kattalikning
boshqa barcha etalonlari
bilan qayta tiklanadigan, birliklarning o‘lchamlarini aniqlash uchun asos sifatida xizmat
qilishi vakolatli davlat idorasining qarori bilan tan olingan etalon.
Ikkilamchi etalon – birlikning o‘lchamini mazkur birlikning birlamchi etalonidan
oladigan etalon.
