|
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi
|
| bet | 4/9 | | Sana | 21.12.2023 | | Hajmi | 2,97 Mb. | | #125924 |
Bog'liq Otaxonov Temurbek. Hisobot ITITadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Bazalt iplaridan belgilangan xususiyatlarga ega boʻlgan bir yarim qatlamli mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplari yaratish boʻyicha erishilgan natijalar asosida:
mahalliy xomashyo-bazalt toʻqimachilik iplaridan ishlab chiqarilgan issiqlikka chidamli mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilar “Oʻztoʻqimachiliksanoat” uyushmasi tasarrufidagi “Rihsitillo gazmol servis” va “MITTI” xususiy korxonalarida ishlab chiqarishga joriy qilindi (“Oʻztoʻqimachiliksanoat” uyushmasining 2022-yil 13-sentyabrdagi № 03/25 2660-son maʼlumotnomasi). Natijada ishlab chiqarilgan filtrlash samaradorligi yuqori boʻlgan bir yarim qatlamli mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplari ishlab chiqarishga joriy etilib, yillik sarf xarajatlarni 30 % ga kamayishiga olib keladi.
Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati
Oʻtkazilgan tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati belgilangan xususiyatlarga ega bazalt iplaridan bir yarim qatlamli mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplari loyihalanib, toʻquv dastgohida shakllanish koʻrsatkichlari ishlab chiqarilgan va homuza hosil qilish jarayoni natijasidagi ip deformatsiyasini homuza omillari bilan oʻzaro bogʻliklikni aniqlovchi analitik ifodalar olinganligi bilan izohlanadi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati bir yarim qatlamli mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplari yaratilganligi, filtrlash samaradorligi yuqori boʻlgan issiqlikka chidamli yangi texnik toʻqima assortimenti yaratilganligi bilan izohlanadi.
II BOB. BAZALT TOLALARIDAN TO‘QUV IPLARINI ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIK JARAYONI
2.1 Bazalt tolalaridan ishlab chiqiladigan to‘quv iplarining turlari va unga qoʻyiladigan talablar
Mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilarning chang yigʻish samaradorligi va xizmat qilish muddati koʻp jihatdan ularning tuzilishiga, toʻquv oʻrilishiga, zichligiga, qalinligi va iplarning tolaviy tarkibiga bogʻliq. Toʻqima zichligi 10 sm dagi iplar soni bilan tavsiflanadi. Yeng filtrlari uchun, zichligi, mustahkamligi, chang yigʻish koeffitsiyenti, filtrlash jarayonidagi pnevmatik qarshiligi kabi xususiyatlari yuqori boʻlib, havo oʻtkazuvchanligi past boʻlgan toʻqimalar ishlatiladi [60].
Mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarni qayta tiklanish va mustahkamlik xususiyatlari koʻp jihatdan oʻrilish turiga bogʻliq boʻladi. Mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilar uchun odatda uch turdagi toʻquv oʻrilishlari qoʻllaniladi: polotno, sarja, satin.
Polotno oʻrilishli toʻqimalar nisbatan zichligi yuqori boʻlib, toʻqimalarni chang yigʻish samaradorligi yuqori, ammo regeneratsiya jarayonida katta qarshilik taʼsiriga ega.
Satin (atlas) toʻqimalari silliq sirt bilan ajralib turadi. Ular tekis va polotno toʻqimalariga nisbatan yumshoqroq, yaxshi tiklanuvchi xususiyatlarga ega. Satin toʻqimalarning mustahkamlik xususiyatlari nisbatan past boʻlganli tufayli ularni ramka filtrlarida ishlatish tavsiya etilmaydi, chunki ramka ustiga tortilganda osongina shikastlanishi mumkin. Satin toʻqimalarning mustahkamligi va zichligini oshirish toʻkimaning havo oʻtkazuvchanlik qobiliyatining pasayishiga olib keladi
XX asrning oʻrtalariga qadar mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilar asosan tabiiy tolali iplardan ishlab chiqarilgan: sellyuloza, jun, paxta. Bugungi kunda tabiiy tolalar sintetik polimerlar bilan almashtirildi. Kimyo sanoati tomonidan bir qator tolali materiallar ishlab chiqarildi (polietilen, poliamiddan tayyorlangan tolalar, polipropilen, poliester va h.k.z.).
Soʻnggi oʻn yillikda filtrbop materiallarni ishlab chiqarishda muhim yutuq polimer tolalari diametrining qisqarishi boʻldi. Bugungi kunda suyuqlik va gazlarni filtrlash diametri 15-200 nm boʻlgan tolali materiallar yordamida amalga oshiriladi. Ushbu nanotolalar biologik (kollagen, oqsillar) va sintetik (poliesterlar, poliamidlar, poliakrilat-lar, aromatik poliamidlar) materiallar faollashtirilgan ugleroddan tayyorlanadi. Bunday tolalardan ogʻir metallar ionlarini, yirik organik birikmalarni, Ca, Mg kationlarini, yirik anionlarni ushlab turadigan membranalar ishlab chiqariladi, shu bilan birga kaliy, natriy, ftor va xlorning kichik ionlari uchun ajoyib oʻtkazuvchanlikka ega. Shu bilan birga, nanotolalar asosida tayyorlangan toʻqimalar yuqori unumdorlikga ega.
Mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilarning rivojlantirish tendensiyalaridan biri ularning oson qayta ishlanadigan va atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan sohalarda keng qoʻllanilishi boʻlib, bu ishlab chiqarishda ustunlik beradi. Koʻpgina hollarda, gʻovak diametrini nazorat qilish mumkin boʻlgan mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilar talab qilinadi. Bunday talablarni bajarish uchun koʻp qatlamli kompozit materiallar ishlab chiqariladi.
Filtrlash uchun toʻqima materiallarini ishlab chiqarish jarayoni odatiy toʻqimalarni ishlab chiqarishdan deyarli farq qilmaydi. Soʻnggi yillarda ushbu sohadagi barcha yangilanishlar faqat yangi turdagi toʻqimalarni filtr sifatida ishlatish bilan bogʻliq. Demak, agar ilgari filtrlarda asosan tolali ip gazlamalar ishlatilgan boʻlsa, bugungi kunda bir va koʻp filamentli iplar tobora koʻproq foydalanilmoqda. Ushbu takomillashtirish elektrostatik zaryadlarni soʻndirishga qodir boʻlgan filtrlarni yaratishga imkon beradi va bu gazlar va havo aralashmalarini filtrlashda juda katta foyda keltiradi.
Zamonaviy texnologiyalar toʻqilgan filtr materiallari sifatini ularning yuzasiga qoʻshimcha filtrlash vositalarini, masalan, yopishqoq qatlamlar yoki laminatlarni qoʻllash orqali yaxshilash imkonini beradi.
Filtrlash materiallari orasida toʻqimalar yetakchi oʻrinni egallaydi.
Suyuqliklar va gazlarni filtrlash maishiy va texnik maqsadlar uchun qoʻllaniladigan toʻqima talablardan farq qiladi. Bunda hal qiluvchi rolni teshiklarning soni, hajmi va ularning shakli, kimyoviy va issiqlik barqarorligi, oʻtkazuvchanligi, chang sigʻimi va boshqa xususiyatlari oʻynaydi. Filtrlash tizimining ishlashi ham, tozalash sifati ham ishlatiladigan toʻqimalarning xususiyatlariga va ularning toʻgʻri tanlanishiga bogʻliq.
Mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilarni toʻgʻri tanlash muhimligiga qaramay, ularning xususiyatlarini baholashning obyektiv ilmiy asoslangan usullari, shuningdek ularni sinovdan oʻtkazish uchun tegishli uskunalar hali ham mavjud emas. Mavjud toʻqimalar tasniflari va davlat standartlari filtrlarda ishlatiladigan toʻqimalarga ham boshqa toʻqimalarga qoʻyilgan bir xil talablarni qoʻyadi.
Tozalash xususiyatiga muvofiq filtrlash paytida qoʻllaniladigan kuchlarning taʼsiriga va qayta ishlanayotgan muhitning xususiyatlariga qarab, mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilar turli darajadagi choʻzilish, siqilish, egilish, ishqalanish, kimyoviy va issiqlik taʼsiriga uchraydi. Shu munosabat bilan, mahalliy bazalt tolalaridan ishlab chiqariladigan to’quv iplarilarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan iplar uchun tolalar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
Chiziqli zichligi katta boʻlmasligi: tolalar qanchalik nozik boʻlsa, ulardan tayyorlangan filtrbop toʻqiimalarning filtrlash sifati yuqori boʻladi;
Yetarli darajadagi issiqlikga, mexanik va kimyoviy barqarorlika egaligi;
filtrlash vaqtida uzilishi yoki shikastlanishini oldini olishda alohida tolalarni ipga kuchli mahkamlash va buram berish;
filtrlash paytida hosil boʻlgan choʻkindi qimmatli boʻlsa, filtr toʻqimasi tekis va silliq yuzaga ega boʻlishi kerak. Yuqori chiziqli zichlikka ega boʻlishi va toʻqima tolalari choʻkindiga tushmasligi uchun ip buramga ega boʻlishi kerak;
filtrat qimmatli mahsulot boʻlsa, filtr ipi kam buramli, tukdor va dagʻal yuzaga ega boʻlishi kerak;
tolalar, iplardagi begona aralashmalar yoki nuqsonlarning mavjudligi, bu maʼlum joylarda boʻlaklarning oʻtkazuvchanligini oshirishga va oxir-oqibat tozalash sifatini pasayishiga olib kelishi mumkin.
Asosiy xususiyati – toʻqimalarning yonuvchanligiga oid talablardir. Sinov usullari quyidagi yongʻin xavfsizligi standartlarida belgilangan:
GOST R 50810-95 Yonuvchanlikni sinash usuli asosida dekorativ toʻqimachilik materiallarini tasniflash.
NPB 257-2002. Ushbu hujjat toʻqimachilik materiallari – pardalar, choyshablar, yumshoq mebel qoplamalarining yonuvchanligi, yonishi, olovga chidamliligi va qoldiq yonishi uchun sinov usullarini tartibga soladi.
Bunday testlar tanlangan toʻqimalar namunalarini laboratoriya gaz gorelkasi, yonayotgan sigaret oloviga taʼsir qilishdan iborat. Olingan natijalar ularning olovga chidamli eritmalar bilan yongʻinga qarshi ishlov berish qanchalik yaxshi amalga oshirilganligini obyektiv koʻrsatadi [62].
Yeng filtrlari havoni mexanik filtrlash uchun eng oddiy, ammo ayni paytda samarali va tejamkor qurilmalardan biridir. Yeng filtrining dizayni toʻrtburchak yoki slindrsimon korpus (bunker) boʻlib, uning ichida filtr qoplari mavjud (2.1-rasm). Taʼminot havosi diametri 10 dan 30 santimetrgacha boʻlgan shlanglar tizimidan oʻtadi, ular havoni eng kichik ifloslantiruvchi moddalardan tozalaydi.
Shishatolali toʻqimalar 150-350 °C gacha boʻlgan haroratga chidamli boʻladi, bu haroratda tabiiy va koʻpchilik sintetik tolalar chidamli emas. Shishatolali toʻqimalar aluminoborosilikat ishqorsiz yoki magnezium oynadan tayyorlanadi. Fileralar yordamida eritmadan diametri 5-8 mkm boʻlgan tolalardan uzluksiz iplar olinadi. Koʻp martali qayta egilishga chidamliligini oshirish uchun shishatolali toʻqimalar organosilikon birikmalarining suvli emulsiyasiga singdirish orqali termokimyoviy ishlov beriladi, soʻngra yuqori haroratda himoya plyonka polimerizatsiya qilinadi. Tayyorlangan shisha tolali toʻqima elastik boʻlib, silliq va gidrofobik yuzaga ega boʻladi, unda ushlangan chang qatlami olib tashlanadi. Toʻqimaning xizmat qilish muddati 175-225°C da parchalana boshlaydi-gan organosilikon polimerlarning qarshiligiga bogʻliq; haroratning yanada oshishi bilan toʻqimaning chidamliligi keskin pasayadi, lekin 250°C da ham ishlov berilgan toʻqimalarning xizmat qilish muddati ishlov berilmagan-larga nisbatan bir necha baravar yuqori va 6 oydan 24 oygacha. Yuqori egilishga qarshiligiga qaramay, tayyor shisha yenglarini qayta tiklash asosan vaqti-vaqti bilan (kuniga bir necha marta) yenglarni qisqa muddatli silkitish orqali amalga oshiriladi.
Harorat va yuqori mutlaq namlikda uzoq vaqt taʼsir eʼttirish bilan qoplamaning qarshiligi pasayadi va tolalar oʻz-oʻzi bilan ishqalanishga moyil boʻladi. Ayniqsa, agar yenglar yomon oʻrnatilgan (osilgan) boʻlsa, shuningdek, toza va ifloslangan gazlarni etkazib berish uchun gaz klapanlarining sinxron silliq oʻchirilishi taʼminlanmasa, kuchli ishqalanish kuzatiladi.
Yenglar odatda moslashuvchan prujinalarga osib qoʻyiladi; toʻqimaga mexanik taʼsirlar va egilish deformatsiyasiga olib keladigan kuchli zarbalar butunlay boʻlmasligi kerak. Statik elektrdan himoya qilish va egilish deformatsiyalariga qarshilikni oshirish uchun (kolloid holatda) tolalarga grafit qoʻllaniladi; shu bilan birga, yuqori haroratlarda toʻqimalarning xizmat qilish muddati sezilarli darajada uzaytiriladi. Filtrlarni teflon plyonka bilan qoplash (emulsiyadan) ham toʻqimalarning chidamliligini sezilarli darajada oshiradi. Kuchni saqlab turgan holda toʻqimalarning havo oʻtkazuvchanlik qobiliyatini oshirish uchun shtapel tolalaridan toʻquv iplari tayyorlanadi.
Sanoatda havo oʻtkazuvchanligi, ogʻirligi va mustahkamligi bilan farq qiluvchi bir necha turdagi tayyor shisha toʻqimalar ishlab chiqariladi. Toʻqimalar sement, metallurgiya va boshqa korxonalarda qoʻllaniladi va mayda sement changlarini, rangli va nodir metallarning sublimatlarini olishda, fosforli oʻgʻitlar ishlab chiqarishda faol qoʻllaniladi.
|
| |
