|
Texnologiyalari
|
| bet | 2/137 | | Sana | 27.07.2023 | | Hajmi | 29.35 Mb. | | #77440 |
Bog'liq 3.axborot texnologiyalari (m.aripov, b.begalov va b.) (1) Abdumalikova 2665, 22222, asosiy vositalar mavzuI bob
JAMIYATNI AXBOROTLASHTIRISH
1.1. Axborot texnologiyalarining rivojlanish tarixi, ulami qoMlash sohalari va axborotlashgan
jamiyatdagi o ‘rni
A srlar d av o m id a in so n n in g fao liy a ti tab ia td a g i o'sim liklar, hayvonlar, quyosh energiyasi kabi tayyor m ahsulotlarni o ‘zlashtirish bilan bog‘liq bo'lib kelgan. Lekin vaqt o ‘tishi bilan inson faqat tayyor m ahsulot
larni olishni o ‘zlashtiribgina qolm asdan, tabiatga ta ’sir qilishni ham o'rgandi. Inson yerga ishlov bera boshladi, turli hayvonlarni qo‘lga o'rgatib, ko‘paytira boshladi, zavod va fabrikalar, gidroelektrostan- siyalar, tem ir- yo‘llar va kosmik trassalar qura boshladi. Natijada bir paytlar o ‘rm on va dengizlar bilan qoplangan ona zam inim izda yan- gilanishlar paydo bo'ldi. Akademik V.I. Vernadskiy uning nom ini
noosfera deb atadi.
Noosferani yaratish bilan birgalikda inson materiya turlari va xossalaridan ham foydalandi. Lekin bu jarayonning turli bosqichlarida m ateriyaning har bir kategoriyasi bir xilda o ‘zlashtirilmadi. Dastlabki bosqichda m oddani o ‘zlashtirishga ko‘proq e'tibor qaratilgan bo‘lsa,
keyinchalik energiyani o ‘zlashtirishga va, nihoyat, axborotni o ‘zlash-
tirishga imtiyoz berildi.
F an d a , y a’ni tab ia tn i o 'rg an ish , u to ‘g ‘risidagi b ilim lam i to 'p lash va um um lashtirishda m ateriyaning m a ’lum bir turining rivojlanishi bilan bog'liq davrlar borligi m a ’lum. Shu sababli noo- sferaning uchta tashkil etuvchilarini ajratib ko'rsatish m um kin boMadi. Bular:
^ texnos/era,
^ ergosfera,
^ infosfera.
Texnosferaning paydo bo‘lishi m oddani o'rganish bilan, ergo- sferaning paydo bo'lishi energiyani o'rganish bilan bog'liq bo‘Isa, infosferaning paydo bo'lishi axborotni o'rganish bilan bog‘liqdir.
Texnosfera va ergosferani o'rganish kimyo, fizika, m atem atika va boshqa fanlar orqali amalga oshiriladi.
Insoniyatning tabiatni o'zlashtirish borasidagi tajriba va bilim lam i to'plashi axborotni o'zlashtirish bilan birgalikda kechadi. Aynan shu jarayon infosferaning paydo bo'lishiga olib keldi. Demak, infosferaning paydo b o ‘lishi axborotni o'rganish bilan bog‘liq ekan.
«Axborot» so‘zi lotincha informatio so‘zidan olingan bo ‘lib, tu shuntirish, biror narsani bayon qilish yoki biror narsa yoxud hodisa haqidagi m a’lum ot m a’nosini anglatadi.
Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nom oddiy obyektlar, shuningdek, ular o ‘rtasidagi o ‘zaro aloqa va o'zaro ta’sirlardan, ya’ni jarayonlardan tashkil topgan. Sezgi a’zolari, turli asboblar va hokazolar yordamida qayd etiladigan tashqi dunyo dalillari m a’lum otlar deb ataladi. M a’lum otlar aniq vazifalami hal etishda zarur va foydali deb
topilsa, axborotga aylanadi. Demak, m a’lumotlarga u yoki bu sabablaiga
ko'ra foydalanilmayotgan yoxud texnik vositalarda qayta ishlanayotgan, saqlanayotgan, uzatilayotgan belgilar yo yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar bu m a’lumotlardan biror narsa to‘g‘risidagi m avhumlikni kam darajaga keltirish uchun foydalanish imkoniyati tug‘ilsa, m a’lum otlar axborotga aylanadi. Demak, amaliyotda foydali d eb to p i lg a n , y a ’ni fo y d a la n u v c h in in g b i l im in i o s h irg a n m a’lum otlam igina axborot deb atasa bo'ladi.
M asalan, qog'ozga telefon raqamlarini m a’lum tartibda yozib, birovga ko'rsatsangiz, u buni biror axborot bermaydigan m a’lumot sifatida qabul qiladi. Biroq har bir telefon raqami qarshisiga muayyan korxona yoki tashkilot nom i, uning faoliyat turi yozib qo'yilsa, awalgi m a’lum ot axborotga aylanadi.
M a’lum vazifalami hal etish natijasida yangi m a’lumotlar —bilimlar, ya’ni tizimlashtirilgan haqqoniy yoki sinovdan o'tgan xabarlar paydo bo'ladi. U lar qonunlar, nazariyalar ham da tasaw ur va qarashlam ing boshqa majmuyi sifatida umumlashgan bo'lgan. Keyinchalik bu bilimlar o'zga vazifalami hal etish yoki oldingisini aniqlashtirish uchun zarur bo'lgan m a’lum otlar tarkibiga kiradi.
Inson o ‘z hayotida tug'ilgan kunidan (ta’bir joiz bo'lsa, hatto ona qorm da dastlab paydo bo'lgan kundan) boshlab doim o m a’lum otlar bilan ish ko'radi. Ularni o'zining sezgi a’zolari orqali qabul qiladi.
Kundalik turm ushda axborot deganda atrof-m uhitdan (tabiatdan yoki jamiyatdan) sezgi a ’zolari orqali qabul qilib, anglab olinadigan har qanday m a’lumot tushuniladi. Tabiatni kuzata turib, insonlar bilan muloqotda bo'lib, kitob va gazeta o ‘qib, televizion ko'rsatuv- lam i ко‘rib axborot olamiz. M atem atik olim axborotni yanada kengroq tushunadi. U axborot qatoriga fikr yuritish orqali xulosa chiqarish natijasida hosil bo'lgan bilim lam i ham kiritadi. Boshqa soha xodimlari ham axborotni o'zlaricha talqin etadilar. Shunday qilib, turli sohalarda axborot turlicha tushunilar ekan. Lekin axborotlarning um um iy tomonlari ham borki, bu ulaming beshta m uhim xossaga ega bo'lishidir. Bular axborotni yaratish, qabul qilish, saqlash, ishlov berish va uzatish xossalaridir.
A xborotdan foydalanish im koniyati va sam aradorligi uning reprezentativligi, mazmundorligi, yetarliligi, aktualligi, o ‘z vaqtidaligi, aniqligi, ishonarliligi, barqarorligi kabi asosiy iste'mol sifat ko‘rsat- kichlari bilan bog'liqdir. Chunonchi:
a) axborotning reprezentativligi — obyekt xususiyatini adekvat
ifoda etish maqsadida uni to ‘g ‘ri tanlash va shakllantirish bilan bog‘liqdir;
b) axborotning mazmundorligi — semantik (mazmuniy) hajmini
ifoda etadi;
d) axborotning yetarliligi (to‘laligi) — qaror qabul qilish uchun m inim al, lekin yetarli tarkibga (ko'rsatkichlar jam lam asiga) ega ekanligini bildiradi. T o‘g‘ri qaror qabul qilish uchun yetarli bo'lm a- gan, shuningdek, ortiqcha bo'lgan axborot ham foydalanuvchi qabul qilgan qarorlar samaradorligini kamaytiradi;
e) axborotning aktualligi — axborotdan foydalanish vaqtida
uning boshqarish uchun qim m atliligi saqlanib qolishi bilan belgi lanadi va xususiyatlari o'zgarishi dinam ikasi ham da ushbu axborot paydo b o ig a n vaqtdan buyon o 'tg an vaqt oralig'iga bog'liq b o ‘la- di;
f) axborotning o‘z vaqtidaligi — uning aw aldan belgilab qo'yilgan
vazifani hal etish vaqti bilan kelishilgan vaqtdan kechikm asdan olinganligini bildiradi;
g) axborotning aniqligi — olinayotgan axborotning obyekt, jara
yon, hodisa va hokazolam ing real holatiga yaqinligi darajasi bilan belgilanadi;
h) axborotning ishonarliligi — axborotning real mavjud obyekt-
lam i zarur aniqlik bilan ifoda etish xususiyati bilan belgilanadi;
i) axborotning barqarorligi — axborotning asos qilib olingan m a’lum otlar aniqligini buzm asdan o'zgarishlarga t a ’sir qilishga qodirligini aks ettiradi.
Axborotga ishlov berish texnologiyalari bugungi kunda hayotimiz- ning hamma sohalarini qamrab olgan. Informatikaning asosiy resursi — axborotdir.
Azaldan axborot deganda atrof-m uhit obyektlari va hodisalari, ulam ing o ‘lchamlari, xususiyatlari va holatlari to ‘g‘risidagi m a’lum ot lar tushuniladi. Keng m a’noda axborot — insonlar o‘rtasida m a’lumot ayirboshlash, odamlar va sun’iy qurilmalar o‘rtasida signal ayirbosh- lashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir.
M a’lumki, jam iyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fan, texnika, texnologiya, madaniyat, san’at, tibbiyot kabilaming turli masalalari haqidagi mavjud m a’lumotlar, axborot zaxiralaridan foydalanishni tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga tobora ko'proq ta’sir ko'rsatadi. Demak, axboriy jarayonlar ko ‘p qirrali jarayon ekanligi ayon bo'lm oqda.
|
| |
