Оленин A.H. Опыт нового библиографического порядка для Санкт-

bo‘limlarning qabul qilingan tartibi yetarlicha asoslab beril- 
maganligidir.
A.N. Olenin — Imperator ommaviy kutubxonasi direktori, 
Imperator badiiy akademiyasi prezidenti, arxeolog, rassom, yo- 
zuvchi. Uning sa’y-harakatlari natijasida Imperator ommaviy ku­
tubxonasi tartibga keltirilib, sistemalashtirilgan. Kutubxonaning 
ishiga Olenin zamonasining eng yaxshi yozuvchi va shoirlari — 
Krilov, Gnedich, Batyushkovich, Delviglarni jalb qildi.
A.N. Olenin o‘z sxemasida «bir bilimdan ikkinchisiga» qu- 
yidagicha mantiqiy «o‘tishni» belgilab bergan:
I. Fanlar
Aqliy fanlar:
1. Ilohiyot
2. Huquqshunoslik
3. Falsafa
4. Tarix
Tabiiyot fanlari:
5. Tabiatshunoslik tarixi
6. Tabiblik (tibbiyot)
7. Fizika
8. Kimyo
Aniq fanlar:
9. Matematika
II. San’at:
1. Mexanik san’at
2. Erkin san’at
3. So‘z san’ati
III. Filologiya:
1. Tilshunoslik
2. Poligrafiya
3. Tanqid
Bu sxemada fanlarning mantiqiy o‘zaro aloqasi bo‘limlarning 
joylashuvida aks ettirilgan: oxirgi «aqliy fanlar» tarix bo‘limi 
«tabiiyot fanlari»— tabiatshunoslik tarixining birinchi bo‘limiga 
o‘tish bo‘lib xizmat qiladi; matematika tabiiyot fanlari va aniq
53

fanlardan «san’atlar»ning birinchi bo‘limiga — mexanik san’atga 
o‘tishdir. So‘z san’ati — oxirgi guruhga — tilshunoslik bilan bosh- 
lanadigan «filologiya»ga o‘tishdir.
Fanlarning bunday tartibi birmuncha sun’iy tartibliligiga qa- 
ramasdan fanlar keskin uzilishlarsiz bamisoli yaxlit bir butunni 
tashkil etadigan sxema tuzish g‘oyasi qiziqish uyg‘otadi. Klassifi­
katsiya sxemalarining an‘anaviy tuzilishdan chetga chiqish, chu- 
nonchi tibbiyot, tabiatshunoslik tarixi, fizika va boshqa fanlarning 
falsafadan ajratilishi ham diqqatga sazovordir.
XIX 
asr birinchi choragining oxirlarida Moskva universiteti 
kutubxonasining fondlari sistemalashtirilgan edi. Kutubxonaga 
rahbarlik qilgan professor F.F. Reyss o‘zi tuzgan klassifikatsiyani 
bu ishga asos qilib oldi. Reyss sxemasining mantiqiy strukturasini, 
garchi muallif so‘z boshida klassifikatsiyaning vazifalari va siste­
mali katalog haqida to‘g‘ri fikrlarni aytgan bo‘lsa-da, ilmiy sxema 
deb bo'lmaydi. F.F. Reyss «ikki tomga bolish» degan rasmiy prin- 
sipini, ya’ni har bir tushunchani izchillik bilan ikkiga ajratishni 
klassifikatsiyaga asos qilib olgan edi. U hamma fanlarni «ilohiy va 
«bashariy» fanlarga bo‘ladi, «bashariy» fanlar yana «sezishga mo- 
yil bo‘lmagan fanlar»ga va «sezsa bo‘ladigan fanlar»ga bo‘linadi; 
«sezsa bo‘ladigan fanlar», «moddiy narsalar haqidagi» hamda «ilo­
hiy narsalar haqida»gi fanlarni va boshqa fanlarni o‘z ichiga oladi. 
Bunday bo‘lishning sun’iyligi ko‘rinib turibdi: u fanlarning ko‘p 
tomonlama aloqalarini hech bir ochib berolmaydi.
Biroq bu sxemaning ijobiy tomonlari ham bor edi: u har xil 
turdagi nashrlar — lug'atlar, o‘qish kitoblari, kartalar, jadvallar va 
boshqalar uchun ko‘p bo'linmalarga ega edi. Unda arab raqam- 
laridan va lotin hamda yunon alfavitlari harflaridan tuzilgan 
bosqichli indekslar sistemasi yaxshi ishlab chiqilgan edi.
1843-yilga kelib «План расположения библиотеки...»ni tuz­
gan K.K. Foygt Qozon universiteti kutubxonasida original klassifi­
katsiya sxemasini ishlab chiqqan edi. U o‘z sxemasining muqaddi- 
masida rus va chet el klassifikatsiyalari eng muhim sxemalarining 
muntazam va tanqidiy obzorini bergan. K.K. Foygt sxemasining 
asosiy g‘oyasi — inson bilimining yaxlitligidir. Muntazam sharhda 
ta’riflab berilgan bu to‘g‘ri fikr A.N. Oleninning fikriga nisbatan
54

birmuncha chuqurroq va to‘laroq fikr bo‘lsa-da, afsuski, sxemada 
aniq aks ettirilmagan edi.
K.K. Foygt fanlarni «insonning ehtiyojlariga qarab» ajratishni 
sxemaga asos qilib olgan edi. U insonning moddiy zaruratini 
(ehtiyojlarini) belgilovchi narsa deb bilib, asosiy bo'lim lar sxema- 
sini ishlab chiqdi; bu sxemada birinchi o'rinni «oziq-ovqat» ehti- 
yoji bilan bog‘liq bo‘lgan «Sanoat» bo'limi olgan, so'ngra «Harbiy 
ish» («tashqi xavfsizlik» ehtiyoji) «Yurisprudensiya» («ichki xavf- 
sizlik» ehtiyoji) va hokazolar qo‘yilgan.
Fanlarni «inson ruhining qobiliyatlariga qarab» ajratish qan- 
chalik shartli bo‘lsa, ularni «insonning ehtiyojlariga» qarab 
ajratish ham shunchalik shartlidir. Masalan, K.K. Foygt tarix- 
ni «izzat-nafs» ehtiyoji bilan, tabiiyot fanlarini — «sinehkovlik» 
ehtiyoji bilan bog‘laydi; bu - Foygt fanlarining haqiqiy kelib 
chiqishini, kishilarning ijtimoiy praktikasi bilan ishlab chiqarish 
faoliyati aloqasini tushunmaganligidan dalolat beradi.
XIX asrning birinchi yarmida klassifikatsiyaning kitob 
do'konlari bosma kataloglari uchun mo‘ljallangan bibliografik 
sxemalari ham ishlab chiqildi.
Bu davrdagi rus klassifikatsiya sxemalarining ko‘pchiligiga xos 
xususiyat mazkur sxemalar mualliflarining «fakultet» va «fran­
suz» sistemalari qoidalaridan chetga chiqishga intilishlari edi; 
«fakultet» va «fransuz» sistemalarida ilohiyot, albatta yetakchi 
o‘rinda turar, juda ko‘p mustaqil fanlar falsafaga kiritilar edi. 
Klassifikatsiya tuzilishining yangi formalarini izlash, uning m an­
tiqiy asosini belgilash XIX asr birinchi yarmidagi rus klassifikat- 
sion fikrining dolzarbligini xarakterlab beradi.
Bu intilishlar akademik K.E. Berning klassifikatsiyasida ifo- 
dalab berilgan bo‘lib, u Fanlar akademiyasining Peterburgdagi 
chet el bo‘limiga moljallangan edi1. K.E. Ber fanlarni ularning 
mazmuniga muvofiq ravishda dunyoning taraqqiy etish tarixini 
aks ettiradigan izchillikda: anorganik tabiat haqidagi, organik ta-

Download 5,22 Mb.