bo‘limlarning qabul qilingan tartibi yetarlicha asoslab beril-
maganligidir.
A.N. Olenin — Imperator ommaviy kutubxonasi direktori,
Imperator badiiy akademiyasi prezidenti, arxeolog, rassom, yo-
zuvchi. Uning sa’y-harakatlari natijasida Imperator ommaviy ku
tubxonasi tartibga keltirilib, sistemalashtirilgan. Kutubxonaning
ishiga Olenin zamonasining eng yaxshi yozuvchi va shoirlari —
Krilov, Gnedich, Batyushkovich, Delviglarni jalb qildi.
A.N. Olenin o‘z sxemasida «bir bilimdan ikkinchisiga» qu-
yidagicha mantiqiy «o‘tishni» belgilab bergan:
I. Fanlar
Aqliy fanlar:
1.
Ilohiyot
2. Huquqshunoslik
3. Falsafa
4. Tarix
Tabiiyot fanlari:
5. Tabiatshunoslik tarixi
6. Tabiblik (tibbiyot)
7. Fizika
8. Kimyo
Aniq fanlar:
9. Matematika
II. San’at:
1. Mexanik san’at
2. Erkin san’at
3. So‘z san’ati
III. Filologiya:
1. Tilshunoslik
2. Poligrafiya
3.
Tanqid
Bu sxemada fanlarning mantiqiy o‘zaro aloqasi bo‘limlarning
joylashuvida aks ettirilgan: oxirgi «aqliy fanlar» tarix bo‘limi
«tabiiyot fanlari»— tabiatshunoslik tarixining birinchi bo‘limiga
o‘tish bo‘lib xizmat qiladi; matematika tabiiyot fanlari va aniq
53
fanlardan «san’atlar»ning birinchi bo‘limiga — mexanik san’atga
o‘tishdir. So‘z san’ati — oxirgi guruhga — tilshunoslik bilan bosh-
lanadigan «filologiya»ga o‘tishdir.
Fanlarning bunday tartibi birmuncha sun’iy tartibliligiga qa-
ramasdan fanlar keskin uzilishlarsiz bamisoli yaxlit bir butunni
tashkil etadigan sxema tuzish g‘oyasi qiziqish uyg‘otadi. Klassifi
katsiya sxemalarining an‘anaviy tuzilishdan chetga chiqish, chu-
nonchi tibbiyot, tabiatshunoslik tarixi,
fizika va boshqa fanlarning
falsafadan ajratilishi ham diqqatga sazovordir.
XIX
asr birinchi choragining oxirlarida Moskva universiteti
kutubxonasining fondlari sistemalashtirilgan edi. Kutubxonaga
rahbarlik qilgan professor F.F. Reyss o‘zi tuzgan klassifikatsiyani
bu ishga asos qilib oldi. Reyss sxemasining mantiqiy strukturasini,
garchi muallif so‘z boshida klassifikatsiyaning vazifalari va siste
mali katalog haqida to‘g‘ri fikrlarni aytgan bo‘lsa-da, ilmiy sxema
deb bo'lmaydi. F.F. Reyss «ikki tomga bolish» degan rasmiy prin-
sipini, ya’ni har bir tushunchani izchillik bilan ikkiga ajratishni
klassifikatsiyaga asos qilib olgan edi. U hamma fanlarni «ilohiy va
«bashariy» fanlarga bo‘ladi, «bashariy» fanlar yana «sezishga mo-
yil bo‘lmagan fanlar»ga va «sezsa bo‘ladigan fanlar»ga bo‘linadi;
«sezsa bo‘ladigan fanlar», «moddiy narsalar haqidagi» hamda «ilo
hiy narsalar haqida»gi fanlarni va boshqa fanlarni o‘z ichiga oladi.
Bunday bo‘lishning sun’iyligi ko‘rinib turibdi: u fanlarning ko‘p
tomonlama aloqalarini hech bir ochib berolmaydi.
Biroq bu sxemaning ijobiy tomonlari ham bor edi: u har xil
turdagi nashrlar — lug'atlar, o‘qish kitoblari,
kartalar, jadvallar va
boshqalar uchun ko‘p bo'linmalarga ega edi. Unda arab raqam-
laridan va lotin hamda yunon alfavitlari harflaridan tuzilgan
bosqichli indekslar sistemasi yaxshi ishlab chiqilgan edi.
1843-yilga kelib «План расположения библиотеки...»ni tuz
gan K.K. Foygt Qozon universiteti kutubxonasida original klassifi
katsiya sxemasini ishlab chiqqan edi. U o‘z sxemasining muqaddi-
masida rus va chet el klassifikatsiyalari eng muhim sxemalarining
muntazam va tanqidiy obzorini bergan. K.K. Foygt sxemasining
asosiy g‘oyasi — inson bilimining yaxlitligidir. Muntazam sharhda
ta’riflab berilgan bu to‘g‘ri fikr A.N. Oleninning fikriga nisbatan
54
birmuncha chuqurroq va to‘laroq fikr bo‘lsa-da, afsuski,
sxemada
aniq aks ettirilmagan edi.
K.K. Foygt fanlarni «insonning ehtiyojlariga qarab» ajratishni
sxemaga asos qilib olgan edi. U insonning moddiy zaruratini
(ehtiyojlarini) belgilovchi narsa deb bilib, asosiy bo'lim lar sxema-
sini ishlab chiqdi; bu sxemada birinchi o'rinni «oziq-ovqat» ehti-
yoji bilan bog‘liq bo‘lgan «Sanoat» bo'limi olgan, so'ngra «Harbiy
ish» («tashqi xavfsizlik» ehtiyoji) «Yurisprudensiya» («ichki xavf-
sizlik» ehtiyoji) va hokazolar qo‘yilgan.
Fanlarni «inson ruhining qobiliyatlariga qarab» ajratish qan-
chalik shartli bo‘lsa, ularni «insonning ehtiyojlariga»
qarab
ajratish ham shunchalik shartlidir. Masalan, K.K. Foygt tarix-
ni «izzat-nafs» ehtiyoji bilan, tabiiyot fanlarini — «sinehkovlik»
ehtiyoji bilan bog‘laydi; bu - Foygt fanlarining haqiqiy kelib
chiqishini, kishilarning ijtimoiy praktikasi bilan ishlab chiqarish
faoliyati aloqasini tushunmaganligidan dalolat beradi.
XIX asrning birinchi yarmida klassifikatsiyaning kitob
do'konlari bosma kataloglari uchun mo‘ljallangan bibliografik
sxemalari ham ishlab chiqildi.
Bu davrdagi rus klassifikatsiya sxemalarining ko‘pchiligiga xos
xususiyat mazkur sxemalar mualliflarining «fakultet» va «fran
suz» sistemalari qoidalaridan chetga
chiqishga intilishlari edi;
«fakultet» va «fransuz» sistemalarida ilohiyot, albatta yetakchi
o‘rinda turar, juda ko‘p mustaqil fanlar falsafaga kiritilar edi.
Klassifikatsiya tuzilishining yangi formalarini izlash, uning m an
tiqiy asosini belgilash XIX asr birinchi yarmidagi rus klassifikat-
sion fikrining dolzarbligini xarakterlab beradi.
Bu intilishlar akademik K.E. Berning klassifikatsiyasida ifo-
dalab berilgan bo‘lib, u Fanlar akademiyasining Peterburgdagi
chet el bo‘limiga moljallangan edi1. K.E. Ber fanlarni ularning
mazmuniga muvofiq ravishda dunyoning
taraqqiy etish tarixini
aks ettiradigan izchillikda: anorganik tabiat haqidagi, organik ta-
