Ingliz faylasufi Frensis Bekonning (1561—1626 yillar) X V II asr
boshlarida tuzgan fanlar klassifikatsiyasi XVII va X IX asrlardagi
kutubxona klassifikatsiyasi sxem alarining, shu jum ladan, «fran
suz sistemasi» eng keyingi variantlarining tuzilishiga katta ta ’sir
ko'rsatdi.
U fanni taraqqiy ettirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Shuni ta ’kidlab o ‘tish kerakki, oradan bir yarim asr o‘tgandan
so‘ng bu klassifikatsiya birm uncha o ‘zgartirilgan va to‘ldirilgan
holda D. Didro bilan J. L. D alam ber tom onidan nashr etilgan
ko‘p tom li fransuz ensiklopediyasiga asos qilib olingan ham da
feodalizmga, absolyutizm ga va reaksion
cherkov ideologiyasiga
qarshi kurashda revolutsion burjuaziyaning g'oyaviy quroli bo‘lib
xizm at qilgan edi.
Frensis Bekon (1561-1626)
Frensis Bekon tuzgan klassifikatsiyada fanning XV asr ik k in
chi yarm i davridayoq boshlangan jad al rivoji um um lashtirilgan
ham o ‘rta asrlardagi sxolastik sxemalarga qaram a-qarshi o ‘laroq
tabiat hodisalarini va jam iyat hayotini o‘rganishga tayanadigan
fanlarga keng o‘rin berilgan edi.
Biroq Frensis Bekon fanlarni ju d a ko‘p idealistik sistemalar
uchun a n ’anaviy bo‘lgan guruhga, — «inson ruhining qobiliyat-
lariga» ko‘ra, biror fanning paydo bo‘lishi va rivojlanishini qan
day «qobiliyat» belgilashiga muvofiq ravishda guruhlarga ajrat-
gan edi. Frensis Bekonning qarashlariga
ko‘ra, bunday qobiliyat uchta: xotira,
tasavvur va aql-idrokdir.
X otira inson bi-
lim lari birinchi guruhining — tarixning
paydo bo‘lishini belgilab bergan; tasav
vur negizida poeziya paydo bo‘lgan; aql-
idrokning faoliyati fanlarning eng katta
guruhi falsafani, yoki fanning o‘zini vu
judga keltirgan.
Bunday ajratish asossiz, tasodifiy
va aslida idealistik bo‘lib,
u asosiy deb
hisoblash lozim bo‘lgan belgidan — fan
47
predmetidan, uni o‘rganish obyektidan kelib chiqm agan edi. Ak-
sincha, bir predm et to ‘g‘risidagi fanlar h ar xil guruhlarga kiritil-
gan edi. M asalan, tabiat tarixi (xuddi jam iyat tarixi, kashfiyotlar
tarixi — «mexanik tarix» singari) birinchi guruhga, tabiat haqida
gi fanlar esa (xuddi jam iyat haqidagi, m exanik san ’atlar haqidagi
fanlar singari) uchinchi guruhga kirib qolgan edi.
Frensis Bekon klassifikatsiyasida g‘ayriilmiy
tushunchalarni
fanlar jum lasiga kiritish hollari ham uchrab turadi. M asalan,
uchinchi guruh «Xudo haqidagi fan» «ijtimoiy falsafa» bilan bosh-
lanadi, inson haqidagi fanlar bo'linm alari jum lasiga «aql-idrokli,
ilohiy ruh haqida»gi bo‘lim kiritilgan. Bu ziddiyatlar ham da il
miy va diniy dunyoqarashlarni bir-biri bilan kelishtirishga urinish
Frensis Bekon klassifikatsiyasi tuzilgan davr uchun tabiiydir.
Bu klassifikatsiyada fanlarni ajratishning tam om ila shartliligi
va subyektivligiga qaramay, unda ilm iy bilim larni sistem alashti-
rishga yangicha yondashish belgilari paydo bo ‘lgan edi. Frensis
Bekon dunyoning
evolutsion rivojlanishi, tabiat tarixi bo‘lim ida
samoviy jism lar tarixini va dengizlar tarixini, o‘sim liklar va hay-
vonot olam i tarixini ketm a-ket joylashtiradi. Inson haqidagi fan
lar bo‘lim ida u «yakka kishi to‘g‘risidagi» va «jamiyatda yashov-
chi boshqa mavjudotlar bilan aloqador bo ‘lgan inson to ‘g‘risidagi»
fanlarni ajratib ko‘rsatgan. Frensis Bekon o‘z klassifikatsiyasiga
endigina vujudga kelgan va hali mustaqil fan sifatida shakllanib
bo‘lm agan ilm iy bilim ning ba’zi sohalarini ham kiritgan edi.
M asalan, u m ashinalarning texnika taraqqiyotidagi aham iyatini
oldindan payqab, «m ashinalar haqidagi fanlar»
g u ru h in i ajratib
ko‘rsatgan edi. 0 ‘z davrining buyuk kashfiyoti bo‘lgan Frensis
Bekon klassifikatsiyasidan, kutubxona klassifikatsiyasi sxemala-
rin i tuzgan ko‘p kishilar, chunonchi, X IX asrda,
garchi bu vaqtga
kelib u ilm iy bilim lar darajasining ancha o‘sganligi tufayli juda
eskirganligiga qaram ay foydalanganlar.
Rossiyada kitoblarni m azm uniga qarab sistemaga solish ehti-
yoji X V III asr boshlarida paydo bo‘ladi; bu vaqtda ilmiy kutub
xonalar tashkil etish yo‘lida dastlabki qadam lar qo'yilgan edi.
R ossiyaning m onastir kutubxonalari xuddi G ‘arbiy Yevro-
padagi singari asosan shkaf ro ‘yxatlari tipidagi kataloglarga ega
48
bo‘lib, ularda kitoblar tasviri kitoblarning shkaflarda joylashuviga
muvofiq — ba’zan bichim iga, tiliga, goho,
m ualliflar ism larining
alfavit tartibiga qarab guruhlarga ajratilar edi.
Peterburgda 1714-yilda K unstkam era (Noyob buyum lar kabi-
neti) huzurida bunyod etilgan Xalq kutubxonasida (keyinchalik
u Fanlar Akadem iyasining kutubxonasiga aylangan) kitoblarni
joylashtirishda, shuningdek, katalogda tasvirlarni guruhlarga
ajratishda «fakultet sistemasi» variantlaridan biri qocllanilar edi.
Fanlar akademiyasi kutubxonasida qo‘llanilgan klassifikatsiya
sxemasi asosida Rossiyada birinchi m arta bu kutubxona kitob-
larining sistemali katalogi tuzilgan va
lotin tilida nashr qilin-
gan edi1. Keyinchalik bibliograf va kutubxonachi I. Bakmeyster
o ‘zining «Опыт о Библиотеке»2 degan qiziqarli asarida bu klas
sifikatsiyaning kam chiliklarini h ar tom onlam a tanqid qilib, uning
rasmiy xarakterini ham da detallashtirilishining cheklanganligini
ko‘rsatib o‘tgan edi. Bekmeysterning o ‘zi m azkur klassifikatsi
yaga juda ko‘p tuzatishlar va qo'shim chalar kiritgan edi.
