Shiali Ramamrita Ranganatan (1892—1972)
Shiali
R a m a m rita
R an g an a tan
(1892—1972)
h in d
kutubxonashunos
olim i.
A xborotlashtirish
va
k u tu b -
xonashunoslik
sohasida faoliyat y urit-
gan olim , professor. L ondondagi Oliy
kutu b x on achilik m ak tab in i tugatgan.
H in d isto nd ag i
y irik
k u tubxonalarni
birlashtirib,
1933-yilda ta sh k il etil
gan kutubxonachi lik assotsiatsiyasini
boshqargan.
«K itoblar u lardan foydalanishlari
u ch u n x izm at qiladi», «H ar b ir k ito b
xonga o ‘z kitobini taq d im etish» kabi
k u tu b x o n ashu no slikn in g m u h im q o id a larin i yaratgan. U faset
klassifikatsiyasi n azariyasini yaratgan. «Ikki n u qta y o rdam ida
klassifikatsiyalash» m a zk u r klassifikatsiya zam onaviy klassafi-
katsiya n azariy asin ing yaratilishiga ta ’sir ko'rsatgan.
R a n g a n a ta n n in g ilm iy ish la ri k u tu b x o n a k la ssifik a tsiy a
si va siste m a li k atalo g so h asid ag i ta d q iq o tla r b ilan k o ‘p ro q
b o g ‘liq d ir.
R a n g a n a ta n ishlab ch iqqan va birin ch i b o r 1933-yilda e ’lon
q ilin g an «Bayon alom ati yordam ida klassifikatsiyalash», degan
asarid a klassifikatsiya qilinayotgan asarlar
tem atikasiga m uvofiq
keladigan b arch a tu sh u n ch alar uch u n o ld in d an ru b rik alar belgi
lan g an «sanam a» sxem alar usulidan q a t’iyan voz kechadi. «U ni
versal o ‘n li klassifikatsiya»da keng foydalanilgan in dekslarni kom -
b in atsio n tu zish u su lin i R an g an atan yanada rivojlantirdi. U n in g
sxem asida 26 ga asosiy b o ‘lim ko‘rsatilgan (keyingi n ash rlarid a
b o ‘lim la rn in g soni ko‘paytirilgan). Bu b o ‘lim la rn in g sxem ada
qabul q ilin g an izchilligi qiziqish tu g‘dirm aydi. U ko‘p jih a td a n
B raun va Bliss sxem alariga o ‘xshaydi, b in o b arin , asosiy qator-
n in g ilm iyligi m uam m osiga u n ch a ah am iyat berm aydi. U asosiy
e ’tib o rin i b ilim n in g asosiy sohalari b o 'lim la rin i detallashtirish
m asalalarig a qaratadi.
64
R an g an a tan h ar bir asosiy b o ‘lim
doirasida b ir necha jadval
tu zib chiqadi, bu jad v allar m a z k u r bilim sohasini tu rlicha nuqtayi
nazard an aks ettiradigan b o ‘lin m a la rn i o ‘z ichiga oladi.
R a n g a n a ta n b irin c h i n a s h rd a bu ja d v a lla rn i « x arak teristi-
kalar» deb ataydi, k ey in c h alik u la rg a «fasetlar» (b ilim n in g shu
so hasi q arab ch iq ilish i m u m k in b o ‘lgan n uq tay i n azarlar) deb
nom b erad i. M asalan , kim yo b o ‘lim id a k im y o n in g asosiy m a-
salalari b o ig a n m o d d a la rn in g belgisi va elem e n tlarn in g b irik ish
u su lla rin in g jad v alla ri (fasetlari) b erilg an . 0 ‘sim lik sh u n o slik
b o ‘lim id a o ‘sim lik la r tu r la rin in g o ‘sim lik x iz m ati tarkibiy
q ism la rin in g , qish lo q xo‘ja lik e k in la rin i p arv arish qilish usu l-
la ri g eografik b elg isin in g fase tlari bor. Tibbiyot b o ‘lim id a
o d a m
ta n asi o rg an la ri, b e m o rla rn i davolash, ularga q arash il
m iy m u a m m o la ri u su lla ri n u q ta y i n a z a rid a n tu z ilg a n ja d v a lla r
berilg an .
F asetlarn in g b o 'lin m a la ri raq am li belgilarga ega. K erak li tu
sh u n ch a indeksi asosiy b o ‘lim n in g harfiy ifodasiga tegishli fa
setlar jad v allarid an o lin g an ifo d ala rn i q o ‘shish yo‘li bilan hosil
q ilin ad i. R aqam li ifodalar, h a r xil belgilar ko‘p incha bayon alo-
m ati yo rdam ida b irlash tirilad i; x uddi shu n arsa «Bayon alom ati
y o rd am id a klassifikatsiyalash» sistem asin in g
n o m in i belgilab
bergan.
R an g an a tan n in g klassifikatsiya sxemasi foydalanish uchu n
ju d a m urakkab sxema b o ‘lib chiq d i va keng yoyilm adi. U n in g
klassifikatsiyalashga d o ir asarlarida,
m isol uch u n , Iceltiril-
g an b a ’zi b ir in d ek slar u m u m iy a n iq la g ic h la r va faset belgi-
la rn i h a r xil ja d v a lla rid a n o lin g a n 25—30 belg id an ibo ratd ir.
In d ek s ayrim elem en tlari ta rtib in in g m u rak k ab lig i va s h a rtli-
ligi, in d ek slar tarkibiga bu e le m e n tla rn i b o g ‘lab tu ru v ch i h a r
xil q o ‘sh im c h a b elg ilarn in g k iritilis h i in d e k slarn i
k u tu b x o n ach i
u ch u n h am , katalo g dan foy dalan ad igan kitobxon uch u n h am
m u rak k a b lash tirib q o ‘yadi.
R ang an atan o ‘zin in g b u n d an keyingi asarlarida fasetli klas
sifikatsiya g ‘oyasini ishlab chiq ish n i davom ettiradi. B ilim ning
xilm a-xil sohalarini fasetlar b o 'yicha b o iis h n i tartibga solish
yo‘llaridagi izlanishlarida u m atbuot asarla rin i klassifikatsiya qi-
65
lishning o‘ziga xos standarti bo‘lib xizmat qilishi lozim bo‘lgan
umumiy «fasetli formula»ni qo'llanish mumkin deb o‘ylaydi. Har
bir asar bu formulaga muvofiq quyidagi besh nuqtayi nazardan
qarab chiqilmog'i lozim: konkret tushuncha (bilim sohasi, pred
met, masala), modda (material), energiya (jarayon, harakat), fazo
(geografik nuqtayi nazar), zamon (davr, vaqt, yil). Ranganatan
xuddi m ana shu besh hadli formulaga yopishib olmay, fasetlarni
standartlashtirish g‘oyasining o‘ziga alohida e’tibor beradi. Chet
el kutubxonashunoslarining ko‘pchiligi bu g'oyani qo‘llab-quv-
vatlamoqdalar, biroq fasetli formulaning
birmuncha boshqacha
variantlarini belgilab olmoqdalar.
Fasetlarga qarab klassifikatsiyalash prinsipi, shubhasiz, k u
tubxona fondi mundarijasini ochib berishdan iborat bu jara-
yonni tartibga solish yo'lini ko‘rsatadi, klassifikatsiya sxema-
si tuzilishiga qonuniy tus berish im konini tug‘diradi. Biroq
bilim ning xilm a-xil sohalari bo‘lim larini qismlarga ajratish-
ning
um um iy formulasi topilishi dargumon. Ranganatan va
um um iy fasetli formula degan bu g‘oyani
ishlab chiqayotgan
chet el kutubxonashunoslari xilm a-xil fanlar o‘rganadigan
obyektlar o‘rtasida chuqur sifat tafovuti borligini anglama-
yotirlar. M asalan, ijtimoiy fanlar bo‘lim larida ijtimoiy hayot
hodisalari uchun tabiat hodisalarini yoki ishlab chiqarishning
texnologik jarayonlarini tadqiq etuvchi farqlar bo'lim laridan
m utlaqo boshqa nuqtayi nazarlarda bo‘linm alar tashkil etish
zarurati paydo bo‘ladi.
Ranganatan ilgari surgan bir qancha qoidalarning bahsli
xarakterda ekanligiga qaramay, uning
klassifikatsiyalash soha-
sidagi asarlari chet el kutubxonashunosligida katta voqeadir.
