etildi. Bo‘lim la rn i d etallash tirish d arajasida ham bir xillik yo‘q.
Bo‘lim la rn in g m ay d alash tirilish i k utubxonada b iro r sohaga d o ir
adab iyo tn in g bo r-yo‘qligiga muvofiq keladi. N atijad a b o ‘lim lar
ju d a no tek is d etalla sh tirilg an , b in o b arin , b u tu n sxema yaxshi
bog‘lan m ag an sohali klassifikatsiya sxem alari yig‘in disidan ib o
rat b o ‘lib qolgan.
K ongress
kutubxonasi
sxemasida
o ‘ziga
xos
indekslar
q o ‘llanilgan. Asosiy b o ‘lim lar lotin alfavitining bosh
harflari bilan
belgilangan. Sxema um u m iy b o ‘lim (A indeksi) bilan boshlanib,
u n d an keyin falsafa, tarix , geografiya va ijtim oiy fanlar (B —L in-
dekslari) sa n ’at, tilsh u n o slik va adabiyot (M —P), an iq fanlar (Q)
keladi,
tibbiyot, qishloq xo‘jaligi va tex n ik a (R —T), shuningdek
harbiy ish va dengiz ishi (L —Y) alohida b o ‘lim qilib berilgan.
Sxem a stru k tu ra sin in g konkret bilim sohasiga d o ir kitoblar so-
niga b og‘liqligi ayniqsa ta rix b o lim la ri kom pleksining tu zilishida
n am oyon b o ‘lganki, biz b un i yuqorida ko‘rsatib o ‘tgan edik:
60
d alan ish noqulay bo 'lg an
kutubxona
klassifikatsiyasi sxem asini yaratib,
u n i «P redm et klassifikatsiyasi» deb
atagan edi. B raun b ilim n in g asosiy
soh alari
b o ‘lim la rin i
du ny oning
an o rg an ik ta b iatd a n in so n va ja m i-
yatga to m on evolyutsiyasini aks et-
tirad ig an izchillikda joylashtirgan;
am m o u bu nd a tab iat taraqqiyotini
idealistik
tu sh u n ish ga
asoslangan
edi.
M asalan, Jorj B raun an o rg an ik
tabiat haqidagi fanlarga «m ateriya»
haqidagi fan lar deb q arag an , inson va jam iy at haqidagi fan larn i
in so n d a aql-idrok m avjudligi bilan bog‘lagan edi.
A sosiy b o ‘lim la r sx em ada lotin h arflari bilan belgilangan; b ir
g u ru h d ag i fan lar b o ‘lim la rig a bir necha bosh h a rfla r qo'yilgan.
K eyingi b o ‘lin m a la r u ch xonali raqam li (tuzilishiga ko‘ra o ‘n li
indekslarga o ‘xshash) in d ek slar bilan ifodalangan. Jorj B raun
texn ik aga d o ir fanlar, tibbiyot, san ’at degan alo h id a b o ‘lim la r
hosil q ilish d an voz kechib, bu fan larn in g ayrim so h alarin i ularga
tegishli n aza riy fan lar b o ‘lim larig a kiritgan edi.
M a sa la n , m e x a n ik a b o ‘lim id a n keyin sxem ad a m e x an ik a b i
lan a lo q a d o r «am aliy» fa n la r (tex n ik a) s a n ’at, y o r u g iik fizik asi
(o p tik a) b o ‘lim id a n k ey in — yo ritish te x n ik asi b o ‘lim i, to -
v u sh fizik asi (ak u stik a ) b o ii m id a n keyin — m u siq a va q o ‘shiq
b o ii m la r i keladi. S h u n d ay qilib, go‘yo « p re d m e t kom p lek s-
lari» y a ra tilg a n «yorug‘lik» p re d m e ti, «tovush»
p re d m e ti b ilan
b o g ii q b o ig a n b a rc h a b ilim so h alari shu kom pleksga k iritilg a n
edi.
Jorj B rau n n aza riy va am aliy fan la rn i b ir-b irig a y aq in lash ti-
rish h aqidagi to ‘g ‘ri fik rn i ra sm an am alga o sh irib , tex n ik ag a oid
fanlar, s a n ’at, tib b iy o tn in g tabiiy kom plekslarini buzgan. B rau n
a n iq la g ic h la r xu susida yoki u la rn in g «kategoriyalar» xususida
h a m fik r b ildirg an . S xem ada «kategoriyalar»ning
b itta jad v ali
b e rilg an b o ‘lib, u ju d a x ilm a -x il va tasodifiy ta rtib d a jo y lash tiril-
g an 1000 ta tu s h u n c h a n i o ‘z ichiga oladi.
62
XX
asrda yaratilgan chet el kutubxona klassifikatsiyasi sxema-
la rid an eng m ash hu rlari G . Bliss (A Q SH ) va Sh. R angan atan
(H in d isto n ) sxem alaridir.
Nyu-York sh ah ar kollejining kutubxonachisi G . Bliss, q a t’iy
ilm iy klassifikatsiya z a ru r deb ja r so lsa-d a, haqiqatda fan larn in g
q a t’iy izchilligini belgilab berm aydi. U n in g klassifikatsiyasiga al-
ternativlik
prinsipi, ya’ni b o ‘lim uch u n sxem ada n azarda tutilgan
bir n ech a o 'rin d a n m a zk u r kutubxona sharoitida eng sam arali
joy tan lash prinsipi asos qilib o lingan. G . Bliss sxem asida b u n
day altern ativ y ech im lar ju d a ko‘p, m asalan, psixologiya bo‘lim i
yo falsafa b o 'lim ig a kiritilishi, yoxud antropologiya va ijtimoiy
fanlar o ‘rtasid a m ustaqil b o ‘lim qilib ajratib q o ‘yilishi m u m kin ;
texnika b o ‘lim in i fizika b o ‘lin m a la ri qatoriga
yoki am aliy fanlar
bo ‘lim ig a joylashtirsa b o ‘ladi.
A lternativ y echim lar p rin sip idan b ir m e ’yorda foydalanm aslik
G . Bliss sxem asini barq arorlikd an m a h ru m etadi: b ilim n in g ay
rim eng m uh im sohalari b o lim la r i u n d a m uayyan o ‘ringa ega
em as.
E tik a din b o ‘lim iga kiritilg an, «Revolutsiya» rubrikasi «Sotsial
buzg‘unchilik» rubrikasi b ilan yo n m a-yo n joylashtirilgan. «Past
xalqlar», «past irqlar» degan te rm in la r q ay ta-q ay ta ishlatilgan.
Tabiiy ta n la n ish va yashash u ch u n k u rash n in g biologik q on u n -
lariga ijtim oiy taraqqiyot om illari deb qaraladi.
B urjua kutubxonashunosligida G . Bliss klassifikatsiyasiga
ko‘p in ch a had d an tashq ari yuqori b ah o b eriladi, biroq am alda bu
klassifikatsiyadan ju d a kam foydalaniladi.
A toqli h in d
k u tu b x o n ach isi
