5.
YANGI AVLOD KIYIMLARINING
SHAKLLANISHIDA USLUBLARNING ROLI
Reja:
1. Uslub tushunchasini ta'riflash
2. Uslublash tushunchasini ta'riflash
3. Katta uslublar
4. Firma uslubi
5. Avangard uslubi
Tayanch iboralari: dizayn, ijod, kompozitsiya, badiiy, usul,
uslub, uslublash, kostyum, shakl, fikr, g'oya, funksiya, kutyure,
pret-a-porte, uslub, katta uslub, mikrouslub, klassik uslub, sport
uslub, retro uslub, folklor uslub, romantik uslub, uslublar
aralashmasi.
D izaynda uslub va uslublash. San'atda uslub asosiy
tushunchalarnidan biri bo'lib, vaqt mobaynida va jamiyatda
kostyum evolyusiyasi bilan bog'liq. Davr uslubi, tarixiy kostyum
uslubi, moda uslubi, dizayner uslubi, firma uslubi tushunchalar
ham uchraydi.
Uslub - badiiy fikrlashning eng umumiy kategoriyasi;
san'atda muayyan davr yoki asarning tasviriy vositalarning
g'oyaviy birligi; buyum muhitining badiiy-plastik o'xshashligi.
Uslubda har bir davrni dunyoqarashlar, g'oya va qarashlari aks
etiladi. Uslub - davrning badiiy tili, davrning badiiy ifodasi.
Unda muayyan tarixiy davrning estetik ideali namoyon bo'ladi.
Uslub barcha san'at turlariga o'zgacha ta'sir etadi, uni "davrning
katta badiiy uslubi" deb atashadi. San'at tarixida davrga mansub
39
1
"katta uslublar" birin ketin bo'lgan: Qadimiy Misr, Antik, Roman,
Gotik, Renessans, Uyg'onish, Barokko, Rokoko, Klassitsizm,
Ampir, Modern. Ushbu uslublar kostyum turini, shaklini,
proporsiyalarini, qo'llagan matolarini, kiyish usulini va h.k.
belgilagan.
"Uslub"
tushuncha
bilan
"uslublash"
tushunchasi
chambarchas bog'liq. Yangi san'at asrlari yaratilganda uslublash
badiiy usul sifatida qo'llanadi.
Uslublash - ma'lum uslubning siymosi va formal belgilarini
yangi, unga monand emas baddiy kontekstda g'arazli maqsad
bilan qo'llash.
Dizaynda uslublash - bu birinchidan buyumni loyihalashda
muayyan uslub xossalarini ongli qo'llash; ikkinchidan - madaniy
namunani ko'rinarli xossalarini to'g'ridan-to'g'ri loyihalayotgan
buyumga ko'chirmoq, ko'pincha bezakda; uchinchidan - tabiiy
shakllar yoki muayyan buyumlarga taqlid etib, shartli dekorativ
shakl yaratish.
Uslublash usulda ajoyib kolleksiyalarini Iv Sen-Loran 1960-
1980 y. ("Afrikanka", "Rus balet-operalar", "Xitoy ayoli", "Ispan
ayoli", "Pikasso hotirasiga" va b.) yaratgan.
Modaga nisbatan uslub-og'ishmasi ijtimoiy fenomen.
K.Shanel etishi bo'yicha: "Moda o'zgaradi, haqiqiy uslub esa -
hech qachon".
Dizaynerlar, moda jurnallari, televidenie va Internet tavsiya
etgan ko'p uslublar orasida zamonaviy kostyum dizaynida asosiy
yo'nalishni aniqlash mumkin.
Bu yo'nalishlardan biri - modani demokratizalyalanishi,
o'ziga xos "modani hukumdorligidan ozod bo'lish", barchaga
majburiy yagona modali namunani yo'qligi, turli mo'ljal
kiyimlarni farqlanmasligi, "yaxshi did"
qonunlami, turli
buyumlarni birikmalarini, ranglar va materiallami qo'llash
qoidalarni muqarrar emasligi.
40
Ikkinchi
yo'nalishi
-
buyum
muhitini
industriali-
za tsiy a la n ish i,
har bir insonga o'z fikrini erkin ifodalashga sharoit
y aratish .
Jamoani oldida turgan muammolarni echishda ko'mak
berishda dizaynni insonparvar roli kuchaymoqda, chunki u
turmush tarzni shakllanishiga insonning talablar tarkibini
aniqlashga ta'sir etishi mumkin, jamiyatda ekologik qiymatini
tasdiqlashga imkon tug'dirib.
Bu usul timsol bilan erkin foydalanishni, transformatsiya
etish n i
ko'zda tutadi, asos qilib olingan uslub bilan aloqani
uzmasdan. Bu holda ijodiy manba doimo tanish bo'ladi. Badiiy
vosita sifatida uslublash klassitsizmda, neoklassitsizmda va b.
qo'llangan.
Har bir uslub rivojlanish jarayonida bir necha bosqichlardan
iborat:paydo bo'lishi, avjga etishi, inqirozga uchrashi. Shuni
e'tiborga olish lozimki, har bir davrda bir necha uslublar
birgalikda mavjud bo'lgan: oldin bo'lgan, ayni shu vaqtda
hukumronlik qilgan va kelajak uslubning elementlari. Har bir
mamlakatda badiiy madaniyati rivojlanish darajasi, siyosiy va
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, boshqa mamlakatlar madaniyati
bilan aloqaligi bilan bog'liq badiiy uslublarni evolyusiya
dinamikasi o'ziga xos bo'lgan: masalan, XV asrda Italiyada
Renessans uslubi avjiga chiqqan bo'lsa, Fransiyada - kech Gotika,
Germaniyada esa - Gotika XVI asrni o'rtasigacha bo'lgan, O'rta
Osiyoda esa - Renessans uslubi IX asrdan boshlab to XVII asrga
qadar rivojlangan.
Yangi avlod kiyimlarining shakllanishida innovatsion
dizayn uslublarining roli juda katta ahamiyatga ega.
Yangiliklarni kiritish bo'yicha tadqiqotchi N.I.Larin, so'z
entimologiyasi bo'yicha "yangilik kiritish" asosan "kiritish"
ma'nosini bildiradi, biror yangilikni yaratish va undan
foydalanish asosida ilgari stabil holatdagi yangisi bilan
almashtiriladi. Bu biror ijtimoiy zaruriyat va extiyoj talabdan
41
kelib chiqadi. Ammo "yangilik" va "yangilikni kiritish" bir xil
tushuncha emas. Yangilikni kiritish kengroq ma'nodagi ta'rif
boiib, u yangilikni yaratish va yangilikdan foydalanishni
ifodalaydi degan fikrga keladi.
Tadqiqotchi A.Pinskiy "innovasiya" atamasi tushunchasi
aniq, ravshan tushuncha bo'lsada, uning tarkibida yangilikni
yaratish va uni tatbiq etish tushunchalari mavjuddir deydi.
Yangiliklarni izlash, yaratish, qo'llash ishlari jadallashib
bordi. Shu sababli yangi bilimlarga bo'lgan talab, "yangilik",
"innovasiya" va "innovasion jarayonlar" paydo bo'ldi va u
tushunchalarni izohlash, anglash zaruriyatini keltirib chiqardi.
Dizayn uslublar "Katta uslub" doirasida "mikrouslublar"
rivojlanishi mumkin. Masalan, Rokoko uslubi doirasida (1730-
1750 yy.) "shinuazri" (xitoy uslubiga o'xshash) va "tyurkeri"
(turkcha uslub); modern uslubi doirasida (1890-1900 y.)
"neogotika", "neorus" va geometrik
uslublari; "art deko"
uslubda (1920 y.), Misr, rus, afrika, geometrik va b. mikrouslublar
mavjud bo'lgan.
Ammo, tarixiy davrlar o'tishi bilan "katta uslub"lar
o'tmishda qoldi: jamoa va insonni turmush sur'ati tezlashishi,
informatsion jarayonlarni rivojlanishi, yangi texnologiyalar va
ommabop bozorni ta'siri, yagona uslubga emas, balki ko'p
uslubiy shakllar va plastik siymolarni mavjud bo'lishiga olib
keldi.
XIX asrda ilgari bo'lgan uslublarga asoslangan uslubiy
yo'nalishlar paydo bo'la boshladi (eklektizm, o'tmishga berilish
va b.). Eklektika - bu har xil uslublarni aralashmasi, bir necha
uslubni baravariga mavjudligi. XX asrda eklektika madaniyatini
muhim xususiyatlaridan biri bo'ldi, ayniqsa asrni oxirida -
postmodernizm madaniyati modaga ta'sir etgandi.
XX asrda "katta uslub"larni o'rniga san'atda avangard
san'atni innovatsion mohiyati bilan bog'liq yangi konsepsiyalar
keldi: abstraksionizm, funksionalizm, syurrealizm, pop-art, op-art
va h.k. Modada har bir o'n yillikda "mikrouslub"lar mavjud
bo'lgan: 1910 y. - neo-grek va sharq uslubi; 1920 y.- rus, misr,
42
lo tin am erik a, a frik a ;
1930 у.- neoklassitsizm, o'tmishga berilish,
lo tin am erik a,
syurrealizm; 1940 y.- kantri, vestern; 1950 y.- Nyu
Luk, Shanel; 1960 y. - kosmik; 1970 y. romantik, retro, folk, etnik,
sport,
djins, diffuz, militari, ichki kiyim, disko, safari, pank; 1980
у - ekologik, yangi qaroqchilar, neoklassik, neobarokko, korset;
1990 y. - granj, etnik, neo-pank, kiberpank, glamur, o'tmishga
b erilish ,
neo-xippi, minimalizm, dekonstruktivizm va b.
Har bir mavsumiy nashrlar yangi uslublarni targ'ibot etadi,
dizaynerlar esa o'z uslubini yaratishga intilishadi. Ammo, barcha
uslublar tasodifiy paydo bo'lmaydi. Siyosiy voqealar, ijtimoiy
muammolar va b. uslubni shakllanishiga ta'sir etib, uni aktual
qiladi. Modali uslublarda insonning siymosi va turmush tarzini
o'zgarishi hozirgi zamonda uni o'rni va va roli bo'yicha tasavvuri
ifodalanadi. Yangi uslublarni paydo bo'lishiga yangi materiallar
va ularga ishlov berish usullari ta'sir etadi.
Ko'p uslublar orasida klassik uslubni ajratish mumkin: ular
uzoq vaqt davomida aktualligini saqlab, modada bo'ladi. Klassik
uslub
muayyan
xususiyatlarga
ega
bo'lishi
mumkin:
universallik, ko'pfunksiyalik, shakl yaxlitligi va oddiyligi,
odamni talablarini qondiradigan. Klassik uslubga, masalan,
ingliz, Shanel uslublari kiradi.
5-rasm.Shanel uslublari
43
"Katta badiiy uslub"lar va "mikrouslub"lardan tashqari
"muallif uslubi"
yoki "ustaning individual uslubi" degan
tushunchalar bor. Bu uslub turida muallifning mavzulari,
g'oyalari, qo'llagan tasviriy vositalari va badiiy usullari namoyon
etiladi. K.Shanel, K.Dior, A.Kurrej, Dj.Versache, K.Lakrua,
V.Zaysev, V.Yudashkin va b. ijodi muallif uslubi bilan ajralib
turadi.
Zamonaviy buyum muhitni badiiy-plastik bir xilligi
"dizayn-uslub" deb ataladi. Bu uslub texnikaviy taraqqiyotni
o'zlashtirish natijasini namoyon etadi. U yangi mato va
texnologiyalar bilan bog'liq bo'lib, buyumlarni tashqi ko'rinishini
faqat o'zgartirmasdan, insonni hayotiga yangi xossalami baxsh
etadi va buyum va insonni o'zaro aloqasiga ta'sir etadi.
Dizaynda "firma uslubi" degan tushuncha ham bor - bu
firmani ishlab chiqargan mahsulotiga uslubiy birlik mansub.
Firma uslubi haqiqiy mualliflar tomonidan yaratiladi va sub'ektiv
xossaga egadir.
Zamonaviy
dizaynda
ommabop
iste'molchiga
mo'ljallangan mahsulot ishlab
chiqarishda bu usul o'z
ahamiyatini saqlab qolgan, ayniqsa, kommersiyachilik dizaynida
("korporativ" dizaynda).
| 