26-jadval
2 0 0
GIPOTEZALARNI STATISTIK USULDA TEKSHIRISH
Gipotezalarni tekshirishning statistik uslublari
Gipotezalami statistik tekshirish - ilmiy tadqiqotlarda matematik statistika
usullarining qo'llanishining asosiy masalalaridan biri hisoblanadi. O'rganilayotgan
xodisalarning tasodifiy variatsiyasiga asoslangan holda statistik uslublar yoki
gipotezalami tekshirish kriteriyalari - ayrim holarda ikkilanib to‟rgan sharoitlarda u
yoki bu ishlanmalar ichida eng to'g'risini tanlash va to„g„ri qarorlar chiqarish
imkonini beradi. Ular hardoim : variantlami taqsimlanishi to„g„risidagi
masalalarda, variantlar o„rtachalari farqi masalasini aniqlashda , variantlami
maskur majmuaga tegishliligini aniqlashda, chastotalami nazariy va xaqiqiy
taqsimlanishi orasidagi mosligini aniqlashda qoMlaniladi.
Gipotezalami amaliy tekshirish ko„pincha taqsimlanish qonunlari
o'lchamlarini baholovchi, ya‟ni ma‟lum statistik gipotezalami tekshiruvchi statistik
tavsiflami taqqoslashga tayanadi.
Xullas,
statistik gipoteza
deb - tanlamalar asosida tekshirilishi mumkin
boMgan, tasodifiy oMchamlar o'rganilganda u yoki bu taqsimlanish qonunlari
to„g„risidagi ilmiy tasowurga aytiladi. Ko„p xollarda kuzatishlarda xaqiqiy va
nazariy ma‟lumotlar o'rtasida aniq farq bo„lmagan sharoitlarda gipotezani
tekshirish uslublariga tayanib ish yuritiladi. Bu gipoteza
nolinchi gipoteza
deb
ataladi va
N
0
bilan ifodalanadi.
Agar N
0
ni tekshirish natijasida xaqiqiy va gipoteza qilingan ko'rsatkichlar
nulga yaqinlashgan boMsa yoki ishonchlilik darajasida bo'lsa u holda nolinchi
gipoteza rad etilmaydi, agar ma‟lumotlar belgilangan kriteriya chegarasidan yuqori
bo'lsa, ular bizning gipoteza uchun mumkin emas, bunday hollarda N
0
rad etiladi.
Nolinchi gipotezani qabul qilinishi mazkur kuzatishlar xaqiqiy va faraz qilingan
yoki ikkita qator xaqiqiy taqsimlanish o'rtasida farq yo'qligini bildiradi, biroq
bunday farqlar yo'qligini isbotlamaydi. Gipotezalaming tashlanishi empirik
ma‟lumotlar N
0
ga to'g'ri kelmasligini, biroq boshqa altemativ gipoteza to'g'riligini
anglatadi.
Nolinchi gipotezaning xaqqoniyligi ma‟lum bir ahamiyatli-lik darajasi
uchun statistik kriteriyalar tekshimvini hisoblash yo'li bilan tekshiriladi.
Ahamiyatlilik darajasi tadqiqotlardaga aniq vazifalar bilan aniqlanadi; u
nolinchi gipotezani inkor etib biz kay darajada xato qilishga tavakkal
qilayotganimizni ko„rsatadi . Tajriba to„g„ri bo„lsa yoki 1 - toifadagi xatoliklarga
yo„l qo‟yilganda ahamiyatlilik darajasi past, N
0
ni rad qilish extimoli shunchalik
kam bo„ladi, biroq haqiqatda xato boMgan sharoitda N
0
inkor qilinmasa II-
toifadagi xatoliklami qilish extimoli ortib boradi.Ahamiyatlilik (muhimlik) darajasi
noto„g„ri gipotezalar (II- toifadagi xatolar) qabul qilish bilan bogMiq tavakkal
2 0 2
qilish darajasini oMchamaydi, balki I-darajadagi xatoliklarni idora qiladi.
N
0
statistik gipotezalami tekshirish uchun ikki xildagi :
parametrik
va
parametrik bo „lmagan
kriteriyalar ishlatiladi.
Parametrik
kriteriya deb to„plamda belgilaming taqsim-lanishi ayrim
maMum boMgan qonunlarga, masalan oddiy taqsimlanish qonuniga bo„y sungan
tasavvurlarga asoslanadi. Bunday kriteriyalarga, jumladan,
I
va
F
kriteriyalari
kiradi, kaysiki ularning qoMlanishi taqsimlanish parametrlarini baholashni
hisoblashni taMab etadi.
Parametrik bo'lmagan
kriteriyalar deb - ulami qoMlanishida nomalum
parametrlami taqsimlanishini baholashda va xatto belgilaming taqsimlanishi
qonuniga ahamiyatiga ko„ra yaqinlashganda oldindan hisoblash taMab etilmaydi.
Ular hatto taqsimlanish odatdagidan keskin farq qilgan xollarda ham qoMlaniladi.
Boshqa tarafdan parametrik boMmagan kriteriyalar parametrik kriteriyalarga
nisbatan samaradorligi past hisoblanadi va shuning uchun ulami faqat dastlabki
tadqiqotlarda qoMlash mumkin.
|
