(
Hazorasp),
SHV
(Shovot),
YQ
(Yangiariq),
YZ
(Yangibozor)
URsh
BG'
GR
QSH
UR
HZ
XQ
XV
SHV
YQ
YZ
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
0,0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
▲
2017-2021 yillarda shahar va tumanlarning barqaror ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish darajasining oʻzgarishi (foizda)
►
Shahar va tumanlarning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish kompozit indeksi (2021-yil)
17
“Klasterli tahlil (Cluster analysis)” – Ma’lum bir toʻplam elementlarini omillar
boʻyicha oʻxshashliklar asosida klasterlar deb ataladigan guruhlarga tasniflash uchun
ishlatiladigan statistik usul. Bu oʻxshashliklar masofa shaklida oʻlchanadi, masofa
qanchalik katta boʻlsa oʻxshashlik shunchalli past darajada masofa qanchalik kichik
boʻlsa oʻxshashlik shunchalik yuqori darajada ekanligini ifodalaydi. Eng oʻxshash
deb topilgan elementlar bitta klasterga biriktiriladi. Har bir klasterda aniq belgilangan
markazlar mavjud, ya’ni klasterdagi barcha nuqtalar boʻyicha oʻrtacha boʻlgan nuqta.
Shuning uchun har bir klaster markazlar bilan ifodalanadi.
“Klasterli tahlil (Cluster analysis)” usuli quyidagi bosqichlar orqali amalga
oshiriladi:
1.
va
klasterlar orasidagi masofa
,
klasterdagi elementlar
boʻlsin;
Qolgan barcha
toʻplamini
bilan belgilab olinadi, klasterda
ta element
mavjud;
masofa (“Yevkilid masofasi”) quyidagi formula asosida hisoblanadi:
√∑
⁄
(4)
2.
toʻplamdagi eng kichik
masofa topiladi;
3.
va
klasterlarni bitta yangi
klasterga birlashtiriladi;
4.
Quyidagi formula yordamida
masofalarning yangi toʻplami hisoblanadi:
|
|
(5)
bu yerda
dan farq qiladigan har qanday klasterni ifodalaydi,
va
yangi
masofalar
toʻplamda oʻrin egallaydi. Shuningdek,
,
,
,
5.
barcha elementlardan iborat guruhni oʻz ichiga olguncha 1-3 bosqichlar
takrorlanadi.
Yuqoridagi formulalar asosida Xorazm viloyati shahar va tumanlarining
barqaror ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish koʻrsatkichlari asosida bir-biriga yaqinlik
matritsasi shakllantirildi (3-jadval). Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan boʻlsak
Urganch shahriga eng yaqin masofada Urganch tumani 0,329 birlik, eng uzoq
masofada esa Xiva shahri 0,918 birlikda joylashganini koʻrish mumkin. Bu shundan
dalolat beradiki Urganch shahri viloyatning boshqa shahar va tumanlariga nisbatan
barqaror ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish boʻyicha yetakchi ekanligini isbotlaydi.
Xiva shahriga eng yaqin masofada joylashgan Yangiariq tumani (0,248)
boʻlgan. Shuningdek, Bogʻot tumaniga eng uzoqda joylashgan Tuproqqal’a tumani
(0,550) eng yaqinda joylashgan Shovot (0,074), Hazorasp (0,090), Xiva (0,093)
tumanlari boʻlgan, bu esa Bogʻot, Shovot, Hazorasp, Xiva tumanlari bitta klasterga
mansub ekanligini bildiradi.
18
11
Manba: muallif ishlanmasi.
19
Bundan tashqari Gurlan, Yangiariq va Yangibozor tumanlari ham bir-biriga juda
yaqin masofada (mos ravishda 0,031 va 0,089) joylashgan, shuning uchun mazkur
tumanlar ham bitta klasterni tashkil etganligini bildiradi. Urganch va Shovot
tumanlari (0,071), Qoʻshkoʻpir-Xiva (0,098), Hazorasp-Xiva (0,033) tumanlari bir-
biriga juda yaqin masofada joylashganini koʻrish mumkin.
Yuqoridagi holatlardan kelib chiqqan holda Xorazm viloyati shahar va
tumanlarining barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish koʻrsatkichlari asosida
klasterlarga ajralishi tasvirlangan (4-rasm).
|
