9-MAVZU. VAKILLIK VA ISHONCHNOMA

126 
 
9-MAVZU. VAKILLIK VA ISHONCHNOMA 
 
Vakillik tushunchasi. Vakolat va uning turlari. Ishonchnoma. 
 
Vakillik tushunchasi 
 
Shunday paytlar bo„ladiki, shaxslar o„z huquq va majburiyatlarini 
bevosita o„zlari amalga oshirish imkoniyatiga ega bo„lmay qoladilar. 
Bunday hollarda ularga fuqarolik huquqidagi vakillik instituti haqidagi 
tushunchalar yordam beradi. Vakillarning xizmatiga fuqarolar ham, 
yuridik shaxslar ham muhtoj bo„ladilar. Shu sababli ishonchnoma, qonun, 
sud qarori yoki davlat organining hujjati asosan vujudga keluvchi vakillik 
institutining vazifasi vakolat beruvchi nisbatan fuqarolik huquq va 
majburiyatlarini bevosita vujudga keltirish, o„zgartirish va bekor qilishdan 
iboratdir.
O„zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 
43-moddasida 
shaxslarning huquq va erkinliklari davlat tomonidan kafolatlanishi 
belgilangan. Zero qonunchikning eng asosiy vaziflaridan biri ham aynan 
shaxslarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, ularning 
daxlsizligini kafolatlashdir. Fuqarolik qonun hujjatlari ham shaxslarning 
subyektiv huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning fuqarolik-
huquqiy munosabatlarda tengligi va o„z huquqlarini amalga oshirishda 
hech qanday to„siqlarsiz, erkin harakat qilishni ta‟minlashga qaratilgandir. 
Bunda fuqarolik huquqi subyektlari har qanday holatdan qat‟i nazar huquq 
layoqatiga ega ekanligi etirof etiladi. Qolaversa, shaxslar ayrim subyektiv 
va obyektiv sabablar bilan o„z huquqlarini o„zi amalga oshira olmasalar 
boshqa shaxslar yordamida, ya‟ni o„z vakillari orqali bu huquqlarini 
amalga oshirishlari mumkin.
Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida vakillik instituti shaxslarning 
huquq va burchlarini amalga oshirishlari va ularning qonuniy manfaatlarini 
himoya qilishdagi o„rnini quyidagi holatlarda ko„rinadi:
- jamiyatdagi subyektlarning huquq va majburiyatlarini o„z vaqtida 
amalga oshirilishini ta‟minlaydi; 
- shaxslarning o„z huquq va majburiyatlarini amalga oshirishga 
yordamlashadi; 
- shaxslarning qonuniy huquq va erkinliklari buzilishining oldini 
oladi; 
- subyektlar o„rtasida o„zaro huquqiy munosabatlarining barqarorligini 
ta‟minlash va boshqa vazifalarni bajarishi bilan jamiyat taraqqiyotida 
muhim hisoblanadi. 

127 
Vakillik bu kecha yoki bugun vujudga kelgan institut emas, balki 
insoniyat rivojlanishining barcha davrlarida muayyan shaklda rivojlanib 
kelgan, ayniqsa, qadimgi Misr, Chin, Yunon va Rim davlatlarida savdo va 
hunarmandchilik faoliyatida undan keng foydalanilgan. Qadimgi Rimda 
vakillik asosan topshiriq shartnomasi ko„rinishida yuzaga kelgan. Bunda 
bir taraf (mandant) topshiriq berishi va ikkinchi tomon (mandatariy) uning 
vakili sifatida topshiriqni bajarishni o„z zimmasiga olishi lozim bo„lgan. 
Vakillik predmeti sifatida yuridik harakatlar ham, faktik tusdagi xizmatlar 
ham e‟tirof etilgan. Vakillik keyinchalik XVIII-XIX asrlarga kelib ancha 
takomillashtirildi va ayrim o„zgarishlar bilan huquqiy jihatdan hozirgi 
kundagi shaklga keltirildi. Vakillik so„zining o„zi (ingliz. representation) - 
bir shaxs o„zida mavjud bo„lgan vakolat asosida boshqa shaxs nomidan, 
uning uchun bevosita huquqlarni vujudga keltirish (o„zgartirish, tugatish) 
yo„li bilan harakat qiladigan munosabatdir.
Vakillik deb, bir shaxsning ikkinchi shaxs nomidan yuridik 
harakatlarni amalga oshirishiga aytiladi. Ishonchnomaga, qonunga, sud 
qaroriga yoki vakil qilingan davlat organining hujjatiga asoslangan vakolat 
bilan bir shaxs (vakil) tomonidan boshqa shaxs (vakolat beruvchi) 
nomidan tuzilgan bitim vakolat beruvchiga nisbatan fuqarolik huquq va 
majburiyatlarini bevosita vujudga keltiradi, o„zgartiradi va bekor qiladi 
(FKning 129-moddasi). 
Vakillik institutidagi munosabatlar insoniylik, o„zaro yordam, 
fuqarolik munosabatlarda barchaning teng ishtirokini ta‟minlash 
g„oyalariga asoslanadi. Vakillik fuqarolik, oila, xo„jalik, ma‟muriy 
huquqiy munosabatlarni o„zida jamlagan kompleks huquqiy institut 
hisoblanadi. Vakillikda vakolatlar huquqiy hujjatlar va shartnomalar bilan 
aniq tarzda belgilanadi. Vakillikning vujudga kelishi va bekor bo„lishi har 
xil obyektiv va subyektiv yuridik faktlarga bog„liq hisoblanadi; vakillik 
instituti shaxslarga fuqarolik huquq va majburiyatlarini amalga 
oshirishdagi yuridik yordamning huquqiy asosidir. 
FKning 129-moddasining mazmunidan kelib chiqsak, vakillikni 
amalga oshirishda vakilga nisbatan hech qanday yuridik oqibat kelib 
chiqmaydi, ya‟ni unda huquq va majburiyat hamda undan kelib chiqadigan 
javobgarlik ham bo„lmaydi. Masalan, A. o„z vakili B. orqali o„z mol-
mulkini S. ga ijaraga beradigan bo„lsa, bu munosabatlardan kelib 
chiqadigan huquq va majburiyatlar A. va S. o„rtasida bo„ladi, ijara haqini 
olish, uni tasarruf etish huquqi yoki mulkdagi kamchiliklarni bartaraf etish 
majburiyatlari A. ga nisbatan vujudga keladi. Bunda vakil B. da bunday 
huquq va majburiyatlar, undan kelib chiqadigan javobgarlik bo„lmaydi. 

128 
Ammo agar shaxs 14 yoshga to„lmagan yoki muomalaga layoqatsiz bo„lsa, 
unga nisbatan vasiylik belgilanadi. Vasiy barcha munosabatlarda o„z 
vasiyligi ostidagi shaxslar nomidan harakat qiladi va nafaqat ularga 
nisbatan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, o„zgartiradi, bekor 
qiladi, balki amalda ularni shaxsan o„zi amalga oshiradi va ulardan kelib 
chiqadigan oqibatlar uchun ham shaxsan o„zi javob beradi. Muomalaga 
layoqatli fuqarolargina vakil bo„lishlari, vakillik qilishlari mumkin. Istisno 
sifatida ayrim hollarda o„n olti yoshga to„lib, pasport olgan fuqaro ham 
vakil bo„lishi mumkin. Fuqarolarning faqat bir-birlari uchungina emas, 
ba‟zi hollarda yuridik shaxslar uchun ham vakil bo„lishlariga qonun yo„l 
qo„yadi. Masalan, savdo va ta‟minot bo„limlarining tijorat vakillari, 
mahsulot tayyorlovchi vakil va boshqa xodimlar yuridik shaxslarning 
vakillari sifatida ish olib boradilar. 
Vakillik qonunchilikda nazarda tutilgan asoslarga ko„ra vujudga 
kelgan holda, quyidagi shaxslar o„rtasida amalga oshiriladi:
- jismoniy shaxsning jismoniy shaxsga yoki yuridik shaxsga nisbatan 
vakilligi; 
- yuridik shaxsning jismoniy shaxsga yoki yuridik shaxsga nisbatan 
vakilligi; 
- davlatning jismoniy shaxsga yoki yuridik shaxsga nisbatan vakilligi. 
Bu vakillikning mazmun-mohiyati, amalga oshirilishi usuli, shakli, 
uning turlarga bo„linishida va vakillik subyektlarining huquqiy maqomini 
belgilashda katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun vakillik institutining 
eng muhim jihatlaridan biri - uning subyektlari hisoblanib, ular vakolat 
beruvchi – bu har qanday shaxs, ayni vaqtda davlat ham bo„lishi mumkin. 
Masalan, davlat shartnoma asosida ma‟lum bir shaxslarga davlat ulushi 
bo„lgan aksiyadorlik jamiyatlarining direktorlar kengashida davlat 
manfaatlarini ifoda etish uchun o„z vakilini tayinlashi mumkin yoki ayrim 
hollarda fuqarolik munosabatlarda davlat nomidan maxsus vakil qilingan 
yuridik shaxslar ham ishtirok etishi nazarda tutilgan. Vakil – bu faqat 
muomalaga layoqatli shaxslar bo„lishi mumkin. Qonunchilikda vakil 
bo„lishi taqiqlangan shaxslar bundan mustasno. 
vakillikning quyidagicha o„ziga xos xususiyatlarini ko„rsatib 
o„tishimiz mumkin: 
1) 
vakillik munosabatlarining subyektlari har qanday shaxs 
bo„lishi mumkin; 
2) 
vakillikdan kelib chiqadigan munosabatlarda uchdan ortiq 
taraflar ishtirok etadi; 

129 
3) 
vakillik instituti munosabatlari insoniylik, o„zaro yordam, 
fuqarolik munosabatlarda barchaning teng ishtirokini ta‟minlash 
g„oyalariga asoslanadi; 
4) 
vakillik haq evaziga ham, tekinga ham amalga oshirilishi 
mumkin;
5) 
vakillik fuqarolik, oila, xo„jalik, ma‟muriy huquqiy 
munosabatlarni o„zida jamlagan; 
6) 
vakillik instituti mavjudligining asosi bo„lgan vakolatlar 
huquqiy hujjatlar va shartnomalar bilan aniq tarzda belgilanadi;
7) 
vakillikning vujudga kelishi va bekor bo„lishi har xil obyektiv 
va subyektiv yuridik faktlarga bog„liq hisoblanadi; 
8) 
vakillik instituti shaxslarga fuqarolik huquq va majburiyatlarini 
amalga oshirishdagi yuridik yordamning huquqiy asosidir. 
qonun hujjatlarida belgilangan asoslardan kelib chiqqan holda, vakolat 
beruvchi vakilga muayyan vakolat beradi, vakil esa shu vakolat doirasida 
harakat qilgan holda nafaqat vakolat beruvchiga nisbatan, balki uchinchi 
shaxslar uchun ham huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi. 
Har qanday munosabatlarda bo„lgani kabi vakillik munosabatlarining 
ham eng asosiy elementlaridan biri - bu taraflarning huquq va 
majburiyatlaridir. Vakillik munosabatlaridan kelib chiqadigan huquq va 
majburiyatlar ikkiga bo„linadi: 
1) 
vakolat beruvchi va vakil o„rtasidagi huquq va majburiyatlar; 
2) 
uchinchi shaxslarga nisbatan vujudga keladigan huquq va 
majburiyatlar. 
Shu bilan birga, vakillik munosabatlaridagi huquq va majburiyatlar 
vakillikning turlariga bog„liq holda ham har xil hisoblanadi va ayni shu 
mezonlardan, ya‟ni huquq va majburiyatlar kimga nisbatan vujudga 
kelganligiga, ularning vakillikning qaysi turiga mansubligidan kelib 
chiqqan holda vakillik munosabatlaridagi huquq va majburiyatlarning 
mohiyati yoritiladi. 
Vakillik munosabatlarida vakolat beruvchi va vakilning huquq va 
majburiyatlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning mazmun-mohiyati 
vakillikning turlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 

Download 2,02 Mb.