119
so‟zidan olingan. Bu birja bitimining o‟ziga xos xususiyatlaridan biri bitim
tuzishdan ko‟zda tutilgan harakat ma‟lum bir vaqt o‟tgandan so‟ng amalga
oshirilishidir, bundan tashqari sotib oluvchi mavjud tovarni ko‟rib yoki
ko‟rmasdan (ya‟ni kelgusida ishlab chiqariladigan tovarlarni nazarda tutib)
shartnoma tuzishidir.
- fyuchers bitimlar – fyuchers bitimning predmeti fyuchers
kontraktidan iborat bo‟lib, u alohida hujjat hisoblanadi. Fyuchers qimmatli
qog‟oz hisoblanmaydi. kelajakda bajarish majburiyati olingan holda
tovarlarga bo‟lgan standart kontraktlarni olish va sotish to‟g‟risidagi
bitimlar; tovarlarga doir standart kontraktlarning oldi-sotdi bitimlaridir.
Fyuchers bitimidagi “standart” tushunchasi faqat birjada belgilangan
shartlarga amal qiluvchi bitimlar bilan savdo qilish mumkinligi (kontrakt
hajmi, yetkazib berish sanasi, bahosi va boshqalar) bilan bog‟liqdir. Ularni
kelgusida ijro etish majburiyatini olgan holda tuziladi. Bu bitimlar
bo‟yicha tovarlar, xom-ashyolar, qimmatli qog‟ozlar shartnomada
ko‟rsatilgan bahoda (tovar qabul qilinayotganda uning narxi o‟zgarsa ham
shartnomadagi baho imperativ xarakterga ega bo‟ladi va o‟zgarmaydi),
faqat muayyan vaqtdan so‟ng ijro etilish sharti bilan sotiladi.
- optsion bitimlar – belgilangan narxda kelgusida sotib olinadigan va
sotiladigan tovarlarga yoki tovarlarni yetkazib berish to‟g‟risidagi standart
kontraktlarga bo‟lgan huquqlarni sotib olish yoki sotish haqidagi bitimlari
hisoblanadi (lotincha optio – tanlash degan ma‟noni anglatadi). Optsion
bu-hujjat, bitim taraflaridan birining o‟z kontragentidan cheklangan
muddat davomida kelishilgan narxda muayyan kompaniyaning belgilangan
miqdordagi tovarlarni sotib olish yoki sotish uchun belgilangan huquqidan
iborat. Optsion qimmatli qog‟ozning kursi o‟zgarishi bilan foyda chiqarib
olish uchun imkoniyat yaratadi. Optsionning ikkita asosiy turlari mavjud:
optsion koll (call, ya‟ni sotib olish huquqi va optsion –put (put) ya‟ni
sotish huquqi.
Repo bitimi – qimmatli qog‟ozlarni muayyan muddat o‟tgach,
avvaldan belgilangan narx bo‟yicha qayta sotib olish sharti bilan
tuziladigan qimmatli qog‟ozlarga doir oldi-sotdi bitimlari.
Birjalarda tuzilgan bitimlarda ishtirokchi sifatida birja a‟zolari
ishtirok etadilar. Birja a‟zolari o‟rtasidagi birja bitimlari birja
savdolarining natijalariga ko‟ra tuziladi. Birja bitimlari faqat yozma
shaklda tuziladi. Bitim bilan bog‟liq nizolar oldin birjalar hakamlik
(ixtilof) komissiyasida hal etiladi. Qarordan rozi bo‟lmagan tomon sudga
murojaat etishga haqli.
