8-MAVZU. BITIMLAR
Bitimlar tushunchasi va turlari. Bitimlarning muddatlari va shartli
bitimlar. Bitim shakllari. Birja bitimlari. Bitimning haqiqiy sanalish
shartlari. O‟z-o‟zidan haqiqiy sanalmaydigan bitim turlari va ularning
huquqiy oqibatlari.
Bitimlar tushunchasi va turlari
Bitimlar deb, fuqarolar va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va
burchlarini belgilash, o‟zgartirish va bekor qilishga qaratilgan harakatlarga
aytiladi (FK 101-modda).
Bitim fuqarolik huquqining asosiy institutlaridan hisoblanadi. Bitim
instituti - bitimlarni tuzish tartibi va shakllarini, ularning turlari va
mazmunini, haqiqiy emas deb hisoblash shartlarini, ularni haqiqiy
emasligini tan olinishining huquqiy oqibatlarini belgilab beruvchi
fuqarolik-huquqiy normalari yig‟indisidan iborat.
Bitim shaxslarning erki bilan bog‟liq bo‟lgan, ularning irodasidan
kelib chiqadigan harakat bo‟lganligi tufayli, bitimda ifodalangan erk izhor
qilinishi, ya‟ni boshqa shaxslarga bildirilishi lozim.
Bitimning mazmunini quyidagi belgilar tashkil etadi:
1. Bitim–erk-irodani ifodalovchi hujjat;
2. Haqiqiy harakat natijasida yuzaga keladi;
3. Bitim
fuqarolik-huquqiy
munosabatni
vujudga
keltirish,
o‟zgartirish va bekor qilishga maxsus yo‟naltirilgan bo‟ladi;
4. Bitim fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinuvchi huquqiy
munosabatni yuzaga keltiradi.
Bitimlar uchun quyidagi shartlarning bo‟lishi muhimdir:
a) bitim tuzuvchi shaxs fuqarolik huquqining subyekti hisoblanishi;
b) muayyan bitimni tuzuvchi shaxsda bu bitimni tuzish erki bo‟lishi
va bu erk ma‟lum huquqiy oqibatlar tug‟dirishga qaratilgan bo‟lishi;
v) shaxsning erki muayyan yuridik fakt hisoblangan harakatda
o‟zining tashqi ifodasini topishi lozimligi, ya‟ni ma‟lum shaklda izhor
qilingan bo‟lishi kerak.
Bitimlar o‟zlarining belgilari bo‟yicha quyidagi turlarga bo‟linadi
(klassifikatsiya qilinadi):
1. Bir, ikki va ko‟p tomonlama bitimlar FKning 102-moddasida
belgilangan bo‟lib, unda bitimlar bir taraflama, ikki taraflama yoki ko‟p
115
taraflama (shartnomalar) bo‟lishi mumkinligi, bitim tuzish uchun qonun
hujjatlariga yoki taraflarning kelishuviga muvofiq bir tarafning xohishi
zarur va yetarli bo‟lsa, bunday bitim bir taraflama bitim hisoblanishi,
shartnoma tuzish uchun ikki taraf (ikki taraflama bitim) yoki uch yoxud
undan ko‟p taraf (ko‟p taraflama bitim) kelishib xohish bildirgan bo‟lishi
kerakligi belgilangan.
Har qanday shartnoma bitim hisoblansa ham, har qanday bitim
shartnoma bo‟la olmaydi. Aksariyat bitimlar shartnoma hisoblanishi
mumkin. Shu sababli shartnomaga aksariyat hollarda bitim qoidalari
qo‟llaniladi.
Shartnomaga odatdagidek bitimning bir turi sifatida qaramaslik
lozim. Shartnoma bitim turlaridan faqatgina bittasi hisoblanmaydi, u
yuridik hujjat bo‟lib, uning vositasida fuqarolar, yuridik shaxslar va
davlatning ishtirokidagi ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-maishiy munosabatlar
tartibga solib boriladi.
2. Haq baravariga va tekinga tuziladigan bitimlar.
Haq baravariga tuziladigan bitimlar bo‟yicha tomonlardan har biri
qarshi tomon foydasiga muayyan bir mulkni topshirish, pul to‟lash, ishni
bajarish, biror bir xizmat ko‟rsatish singari harakatlarni qilish
majburiyatini oladi.
Tekin, ya‟ni haq to‟lanmay tuziladigan bitimlar asosida tomonlardan
birigina ikkinchi tomon foydasiga biror-bir harakat qilish majburiyatini
oladi. Bu yerda qarshi (muqobil) ijro yo‟q. Masalan, hadya, foizsiz qarz,
mulkdan tekin foydalanish (ssuda) to‟g‟risidagi shartnomalarni ko‟rsatish
mumkin.
3. Konsensual va real bitimlar.
Konsensual
1
bitim deb, huquq va majburiyatlarni o‟zaro kelishish va
bunday kelishuvni lozim tartibda rasmiylashtirish paytda vujudga
keltiradigan bitimga aytiladi. Mulk ijarasi, mahsulot yetkazib berish,
pudrat, kontraktatsiya singari shartnomalar konsensual bitim hisoblanadi.
Real
2
bitim deb, o‟zaro kelishuvga muvofiq, ashyolar yoki pulni
topshirish paytida huquq va majburiyatni vujudga keltiradigan bitimga
aytiladi. Real bitimlarga qarz, omonat, yuk tashish shartnomalarini misol
qilib ko‟rsatsa bo‟ladi.
4. Bitimlar asosining mohiyati va ularning amal qilishiga ko‟ra
kauzal va abstrakt (mavhum) bitimlarga bo‟linadi.
1
“Konsensual” soʻzi lotincha “consensus”soʻzidan olingan boʻlib, “kelishuv” ma‟nosini bildiradi.
2
“Real” soʻzi lotincha “res” soʻzidan olingan boʻlib, “ashyo” ma‟nosini bildiradi.
116
5. Fidustiar bitimlar. Bunday bitimlar o‟zaro ishonchga asoslanadi.
Topshiriq, vositachilik, mol-mulkni ishonchli boshqaruvga berish kabi
bitimlar tomonlarning shaxsiy ishonchi bilan bog‟liqdir.
|
