Oqlovchi tuproqning adsorbsion tavsifi. Uning tarkibi boshlang’ich
bentonit tuprog’ining xossalari, kislotali aktivlash darajasi, tayyorlovchini mahorati
va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Shularni hisobga olib va iste’molchilar talabiga
qarab oqlovchi tuproqni tayyorlovchi firmalar umumiy foydalanishga, bir guruh
yog’larga va ma’lum filtrlash uskunalariga mo’ljalangan bir necha xil adsorbentlarni
taklif etishdi.
94
Yog’-moy korxonalarida Grace (AQSh) firmasining mahsuloti “Trisil – 300”
adsorbenti tekshirib ko’rilganda samarali natija berdi. Olingan natijalar shuni
ko’rsatdiki, bu adsorbent yuqori oqlash qobiliyatiga ega bo’lish bilan birga oqlangan
yog’da metall kationlari, shuningdek og’ir metallar miqdori DST talabi darajasidan
kam bo’ladi, sovun qoldiqlaridan to’liq tozalanadi va yog’ning oksidlanishga
chidamliligi ortadi.
Bu adsorbent yuqori sorbsion faollikni, ayniqsa, xlorofill guruhi
pigmentlariga nisbatan namoyon qiladi. “Trisil – 300” yuqori drenaj xususiyatiga
ega bo’lganligi uchun filtrlash jarayonining tezligini oshishini ta’minlaydi. Sorbent
sarfi va moy sig’imini kamligi oqlovchi tuproq bilan yog’ni yo’qotishni kamaytiradi.
“Trisil – 300” adsorbentini tavsifi: hajmiy massasi 0,55 g/sm
3
, H
2
SO
4
ga
nisbatan hisoblangan erkin kislotani massa ulushi 0,26%, suvli suspenziyaning rNi
3,3; moy sig’imi 50...55 %.
Gollandiyaning Engelhard korporasiyasi ko’p turdagi oqlovchi aktivlangan
tuproqlarni “Filtrol” nomli seriyasida tavsiya etadi. Bu oqlovchi tuproqlarni
ko’pchiligi ishqorli rafinatsiya qilingan, sifati har xil bo’lgan yog’larni adsorbsion
tozalash, pigmentlarni, gidratlangan yog’lardagi fosfolipidlarni, fizik rafinatsiya
yoki dezodorasiyaga yuborilayotgan yog’larni adsorbsiyalash uchun mo’ljallangan.
Oqlash jarayonida qisman izomerlanish va tarkibida tutash qo’shbog’li yog’
kislotalari bo’lgan trigliseridlar hosil bo’lishi kuzatiladi. Bu sifatni pasayishiga va
oqlangan yog’larni saqlash muddatini kamayishiga olib keladi. Yuqorida
ko’rsatilganlar, hamda yog’ sig’imi yuqori bo’lganligi iloji boricha oqlovchi
tuproqning sarfini kamaytirish zaruriyatini tug’diradi. Oqlash jarayonining
davomiyligi 10...30 min dan oshmasligi lozim, aks holda yog’ oksidlanishi va
yog’dan yer ta’mi kelib qoladi.
Oqlash uchun gidratlangan, neytrallangan, yuvilgan va quritilgan yog’lar
tavsiya etiladi. Oqlash jarayonida oksidlanishni kamaytirish maqsadida jarayon
vakuum ostida olib boriladi.
95
Oxirgi yillarda MDHda va chet ellarda har xil konstruksiyaga ega bo’lgan,
cho’kmani mexanik usulda tushiradigan germetik filtrlar o’rnatilgan va uzluksiz
oqlash usullari yo’lga quyildi.
Hamma usullar uchun oqlash jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi:
- adsorbentning yog’li suspenziyasini tayyorlash;
- deaerasiya, oqlash jarayoni;
- adsorbentni filtr yordamida ajratib olish;
Oqlash jarayonida harorat 75-80
0
C, oqlash apparatidagi qoldiq bosim 4 kPa
(30mm. sim. ust. atrofida) bo’ladi.
Oxirgi vaqtda MDXda va chet ellarda yog’larni oqlashda turli qurilmalar (De-
Smet, Alfa-Laval, Speyshim, Okrim va x.k.) ishlatilmoqda.
Adsorbsiyalash xususiyati va yutish tezligi adsorbentdagi kichik g’ovaklar
saqlamiga bog’liq bo’ladi. Aktivlantirilgan ko’mirlar yuzasi mikro-, o’tuvchan-, va
makroporalardan iborat bo’ladi. Ko’mirlardagi adsorbsiya asosan ta’sirlashish
dispers kuchlari bilan aniqanadi. Zarrachalar o’lchami va tuzilishiga ko’ra
aktivlantirilgan ko’mir gazlarga, rekuperasiyaga va yoritish uchun mo’ljallangan
bo’lishi mumkin. Aktivlantirilgan ko’mirlarni qattiq yoqilg’i, yog’och terichilik
sanoati chiqindilari va suyaklarni, kokos yong’og’i po’chog’i, shuningdek
mevalarning danaklaridan olinadi [29].
Ishlab chiqarishda regulyar tuzilishga ega tuproqsimon adsorbentlar keng
qo’llaniladi. Tuproqsimon minerallar asosiy uch guruhga ajratiladi [30]: murakkab
minerallar – kengayuvchan to’rli, qatlamsimon – tasmali materiallar. Montmorillanit
minerali bentonit va oqlovchi tuproqlardagi (gumbrin, askanit) asosiy mineraldir.
Kremniytuproqli guruhga – diatolitlar, trepela, opokalar kiradi.
Suyuq muhitda rang beruvchi moddalarni ajratish bilan kechadigan
qo’shimchalarni ajratishda tuproqsimon materiallar ishlatiladi. «Oqlovchi tuproq»
degan nomlanish shundan kelib chiqadi. Oqlovchi tuproqlar neftni qayta ishlash
sanoatida surtma, transformator va shunga o’xshash moylarni tozalash, regenerasiya
qilish va rafinatsiyalangan moylarni yoritishda ishlatiladi [31].
1970 – yillar oxirlarigacha ozuqa moylarini oqlovchi tuproq bilan rafinatsiya
96
qilishni asosiy maqsadi rang beruvchi moddalarni yo’qotish deb qaralar edi. Hozirgi
vaqtda adsorbentlar bilan fosfatidlar, erkin yog’ kislotalari, pestisidlar, metallar
oksidlari va oksidlanish hosilalarini chiqarib yuborish uchun ishlatiladi.
Aktivlantirilgan tuproqni o’simlik moylaridagi β-karotinni chiqarib
yuborishga ta’siri o’rganilgan [32]. Tuproq montmorillanitdan olinib,
konsentrlangan sulfat kislotasi bilan aktivlantirilgan. Aniqlanishicha, β-karotinni
adsorbsiya qilish kimyoviy jarayon bo’lib adsorbent β-karotinga oksidlanish
katalizatori sifatida ta’sir qiladi.
Ishlatilgan oqlovchi tuproqni regenerasiya qilishni turli xil usullari
o’rganilgan: organik erituvchilar bilan yuvish [33]; 0,5 MPa bosimli kislorod bilan
200
0
S da havo oqimida avtoklavda regenerasiya qilish va 170-270
0
S haroratda suv
bilan ishlov berish [34].
Hozirgi vaqtda adsorbsion rafinatsiya o’simlik moylarini chuqur tozalashda
nafaqat yo’ldosh mahsulotlar bilan, balki atrof muhit ta’siridagi moddalardan,
jumladan, pestisidlardan ham tozalashda qo’llanilmoqda.
Yuqoridagi taxlil natijasi shuni ko’rsatadiki, o’simlik moylarini ana’naviy
kimyoviy neytrallab tozalash jarayoninig samarasini oshirish bo’yicha tadqiqotlar
davom etmoqda. Bu jarayonni turli fizik va fizik-kimyoviy ta’sirlar yordamida
amalga oshirish imkoniyatlarini o’rganishga yo’naltirilgan tadqiqotlar dolzarb
bo’lib kelmoqda.
Ushbu o’rganilgan tadqiqot ishida [35] paxta moyini ishqor-karbamid
muxitida aktivlangan ko’mir bilan adsorbsiyali tozalash texnologiyasi o’rganib
chiqilgan. Bunda, paxta moyini sifatini oshirish va yo’qotishlarni kamaytirishning
ilmiy-amaliy tavsiyasi bayon qilingan. Tavsiya qilingan texnologiya paxta moyini
zaxarli moddalar (gossipol, pestisidlar, va og’ir metal tuzlari)dan juda yaxshi
tozalashni va rafinatsiyalash texnologiyasi davomida, ya’ni neytrallangan moyni
yuvish va quritish jarayonlarida yo’qotishlar miqdorini kamaytirishni o’z ichiga
oladi.
Oqlash jarayoniga faqat moylarni rangsizlantirish deb qarash juda to’g’ri
hisoblanmaydi. Samarali adsorbsion oqlashda, moylardagi pigmentlardan tashqari
97
fosfolipidlar, ishqoriy rafinatsiya va yog’larni qisman gidrolizlanishi mahsulotlari
(sovun, yog’ kislotalari), birlamchi oksidlanish mahsulotlari (xlorofillar, metall
yuqlari, gidroperekis va ularni parchalanishi mahsulotlari), ikkilamchi oksidlanish
mahsulotlari shuningdek mexanik aralashmalar miqdori kamayadi. Shunday qilib,
adsorbsion texnologiya rafinatsiyadan keyin moylarda qolgan begona moddalar
miqdorini ma’lum darajada kamaytira oladi, tayyor mahsulotni saqlash muddatiga,
sifatiga va keyingi bosqichlarda boradigan rafinatsiya va gidrogenizasiya
jarayonlariga ta’sir etish darajasi bo’yicha kompleks rafinatsiya bosqichlarining
ichida eng katta patensialga ega.
Moylarni oqlash mexanizmi begona aralashmalarni mahsus adsorbentlar
yuzasiga adsorbsiyalanishiga so’ngra ularni filtrlash yo’li bilan ajratib olishga
asoslangan. Bu yerda asosiy omil-qo’llaniladigan adsorbentdir. Yog’-moy sanoatida
eng ko’p tarqalgani bentonitli tuproq (montmorillonitli yoki oqlovchi tuproqlar )
hisoblanadi. Ular kislota bilan aktivlashtirilgandan keyin fosfor tutuvchi moddalar,
ishqoriy va og’ir metallar sovunlari va yog’larni oksidlanishi mahsulotlariga
nisbatan yuqori adsorbsion xususiyatga ega bo’ladi.
Hozirda mavjud bo’lgan adsorbentlarni shartli ravishda guruhlarga ajratish
mumkin. 1-guruhga sifati va narhi ancha yuqori bo’lgan, utkazib beruvchilarning
hizmat darajasi yuqori bo’lgan yuqori samarali import adsorbentlar (Amerika va
Germaniyada ishlab chiqarilgan) kiradi. 2-guruh adsorbentlariga Rossiyada ishlab
chiqarilgan oqlash kaeffisiyenti 1-guruhga nisbatan 1,5-2 marta kam, moy yutish
sig’imi katta, adsorbentni sarfi va moyning yo’qotilishi ham katta bo’lgan
adsorbentlar kiradi. Yog’-moy korxonalariga Tayvanda ishlab chiqarilgan past
sifatli adsorbentlar keltirilgani qayd qilingan, biroq granulometrik tarkibining
ko’rsatkichlari va oqlash xususiyatlari muhim emasligi sababli bu adsorbentlar
sanoatda keng tarqalmadi.
Ushbu ilmiy ish[36]da paxta moyini ochartirishdan keyingi o’zgarishlari
tadqiqot qilingan. Paxta moyini tozalashda vakuum xolatida oqlovchi tuproqni
qo’llab, paxta moyidan perikislarni tozalashni samarali ekanligi o’rganilgan.
Ochartirish davomiyligini ortishi perekis soni va qurumlarni hosil bo’lish haroratini
98
tushiradi, paxta moyini sariq ranggini oshiradi, ko’k va pushti ranglar esa ko’proq
uchinchi ochartirishdan keyin ko’rina boshlaydi. Paxta moyini ochartirish bo’yicha
yaxshi natijalar oqlovchi tuproqdan foydalanib, ikki bosqichli ochartirishda olingan,
bunda, birinchi va ikkinchi bosqich texnologik operasiyalarida 3 va 2 % miqdorda
oqlovchi tuproq bilan ishlov berilgan.
Mualliflar tomonidan [37] paxta moyini adsorbsion tozalashgacha, ishqoriy
rafinatsiyalashda moy tarkibidan pestisidlarni yo’qotib, ranggini yaxshilash bilan bir
qatorda, uni ozuqa moyi kabi sifatini ko’tarishga erishish o’rganib chiqilgan.
Ishlatilgan polifazali sorbentni UJF asosida paxta moyidan ekstraktlab olingan
pestisidlar tarkibini analitik nazorat qilish uchun muvaffaqiyatli raviщda qo’llash
mumkin bo’ladi.
O’simlik moylarini rafinatsiyalash bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari bilan
tanishish va ularni tahlil qilishdan ma’lum bo’lishicha russ, xorij va mahalliy tillarda
yozilgan adabiyot manbalarida kungaboqar, soya va boshqa och rangli o’simlik
moylarini ishqoriy va adsorbsiyali rafinatsiyalash bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari
mavjud ekanligi bilan tanishdik. Respublikamizda paxta moyi va och rangli
moylarni ishqoriy rafinatsiyalash usuli rasional usul hisoblanadi. Biroq yeryong’oq
moyini Respublikamizda sanoat miqyosida katta miqyosda ishlab chiqarilmaganligi
bois uni ishqoriy rafinatsiyalashning optimal texnologik ko’rsatkichlari yaxshi
o’rganilmagan.
| 