Yillar
|
jami aholi (ming kishi)
|
shu jumladan (%)
|
erkaklar
|
ayollar
|
1926
|
4660,0
|
52,9
|
48,9
|
1939
|
6440,0
|
51,6
|
48,4
|
1959
|
8119,0
|
48,0
|
52,0
|
1970
|
11799,0
|
48,7
|
51,3
|
1979
|
15757,0
|
49,0
|
51,0
|
1989
|
19785,2
|
49,4
|
50,6
|
1995
|
22690,0
|
49,5
|
50,5
|
2001
|
24966,8
|
49,3
|
50,7
|
2002
|
25427,9
|
49,9
|
50,1
|
Aholining harakati ko’rsatkichlari mazmunan bir-biridan farq qiluvchi ikki guruh ko’rsatkichlarini o’z ichiga oladi.
Birinchi guruhga aholining tabiiy harakatini, tug’ilishi va o’lishini, nikohdan o’tganlar va ajralganlar sonini, ikkinchi guruhga esa aholining migratsiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar kiradi (11.2-jadval).
O’zbekiston aholisi tez sur’atlar bilan o’suvchi mamlakatlar qatoriga kiradi. Bunga qo’yidagi omillar katta rol o’ynab keldi: aholining jinsiy nisbati va yosh tarkibida mavjud bo’lgan ustunlik; bu omil nikohlanish uchun qulay sharoit yaratadi, umumiy aholi tarkibida aholini takror barpo qilishda ishtirok etuvchilar salmog’ini oshiradi; nikohlanish darajasining sobiq umumittifoq o’rtacha ko’rsatkichlardan yuqori bo’lishi uylanmagan va turmushga chiqmagan shaxslar salmog’ining ozligi: nisbatan barvaqt uylanish va turmushga chiqish odati; aholining tabiiy faolroq ishtirok etuvchi qishloq aholisi salmog’ini yuqoriligi; mahalliy aholi o’rtasida migratsiya harakatining nisbatan pastligi; yuqori yoshdagi ayollarning farzand ko’rishdagi faol ishtiroki va shu boisdan milliy an’anaga aylangan serfarzandlik udumi; mahaliy millat ayollari anchagina qismining ijtimoiy ishlab chiqarishga ishtirok etmasligi; demografik madaniyatning nisbatan pastligi va dinni taassuf ta’siri ostida homila sun’iy cheklash usulining uncha keng tarqalmaganligi.
11.2-jadval
Aholi harakati ko’rsatkichlari
-
№
|
Ko’rsatkichlar
|
Hisoblash tarkibi
|
Izohlar
|
I. Tabiiy harakat ko’rsatkichlari
|
1.
|
Tug’ilish koeffitsienti (Kt)
|
К Т 1000
m А
|
T-tug’ilganlar soni
-aholining o’rtacha soni
|
2.
|
O’lish koeffitsienti (Ko’)
|
К У 1000
у А
|
O’-o’lganlar soni
|
3.
|
Mutloq tabiiy
o’zgarishi (TK)
|
TK=T-O’
|
|
4.
|
Tabiiy o’zgarishi koeffitsienti (Ktu)
|
К (Т У ) 1000
ту А
|
yoki Kto’=Kt-Ko’
|
5.
|
Maxsus tug’ilish koeffitsienti (Kmt)
|
К Т 1000
мт А
|
A-15-49 yoshdagi ayollarning o’rtacha soni
|
6.
|
Maxsus, 1 yoshgacha bolalar o’limi koeffitsienti (Kbu)
|
К т 1000
бу 2 N 1 N
3 1 3 0
|
m-joriy yilda tug’ilganlar sonidan 1 yoshgacha o’lganlar soni;
N0 va N1-o’tgan va joriy yilda tug’ilganlar soni
|
II. Mexanik harakat ko’rsatkichlari
|
7.
|
Kelganlar koeffitsienti (Kkel)
|
К КЕЛ 1000
кел А
|
KEL-mazkur aholi punktiga domiy yashash uchun kelgan aholi soni
|
8.
|
Ketganlar koeffitsienti (Kket)
|
К КЕТ 1000
кет А
|
KET - mazkur aholi punktidan boshqa aholi punktiga doimiy yashash uchun ketganlar soni
|
9.
|
Mexanik o’zgarishi koeffitsienti (Kmo’)
|
К му
|
( КЕЛ КЕТ) 1000
|
yoki Kmo’=Kkel-Kket
|
А
|
10
.
|
Mutloq mexanik o’zgarishi (MO’)
|
MO’=KEL-KET
|
|
11.3-jadval O’zbekiston Respublikasida aholi tabiiy harakati ko’rsatkichlari (har 1000
kishiga, ‰)
-
№
|
|
Tug’ilganlar
|
O’lganlar
|
Tabiiy o’zgarishi
|
2000
|
2002
|
2000
|
2002
|
2000
|
2002
|
|
O’zbekiston Respublikasi
|
21,3
|
21,0
|
5,5
|
5,4
|
15,8
|
15,6
|
11.3-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Respublikada 2002 yilda 2000 yilga nisbatan aholini tabiiy o’zgarishi pasaygan (0,2 punkt). Bu pasayish Qoraqalpoqiston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Farg’ona, Toshkent, Xorazm viloyatlari va Toshkent shahri hisobidan amalga oshgan.
O’lim koeffitsientini Toshkent shahrida Jizzax viloyatiga nisbatan deyarli 2 baravar yuqori ekanligi insonni tashvishga soladi.
Aholini takror barpo etish jarayonini tavsiflash uchun statistika darsliklarida rus zemstvo statistiki V.N.Pokrovskiy nomi bilan bog’liq bo’lgan «Hayotiylik koeffitsienti»ni hisoblash tavsiya etilgan.
Hayotiylik koeffitsienti tug’ilganlar sonini o’lganlar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi:
К Т
х У
Bu ko’rsatkich tug’ilish koeffitsientini o’lish koeffitsientiga bo’lish yo’li bilan ham aniqlanishi mumkin. Agar bu nisbat natijasi 1 dan katta
К м 1
К у
bo’lsa, u holda mazkur regionda tabiiy o’sish sodir bo’lgan, agar bu nisbatan 1 dan kichik
К м 1
К у
bo’lsa, u holda mazkur regionda aholining kamayishi sodir bo’lgan.
Demak hayotiylik koeffitsientining o’sishi aholi sonining oshishiga olib keladi va aksincha.
Makroiqtisodiyotning bo’lajak istiqbolini oldindan rejalashtirish, eng avvalo, aholining kelgusida o’zgarishini - istiqbolini aniqlashdan boshlanadi. Chunki reja ko’rsatkichlarining asosiy qismi jamiyat ehtiyojini, xususan aholi ehtiyojini qondirishga buysundirilishi lozim. Aholining istiqbolda ko’payishini belgilash: kelgusida shakllanadigan demografik tarkibiy o’zgarishlarni aniqlash; hududiy miqyosida aholining tabiiy ko’payishi va migratsiya qo’lamini taxmin qilish; shahar bilan qishloq aholisi nisbatini oldindan bilish; mehnat tarkibiy o’zgarishini oldindan tahlil qilish; har bir hududning o’ziga xos xususiyatlarini kelgusi 15-20 yil mobaynigacha bashorat (taxmin) qilabilishdan iboratdir.
Zero, bozor iqtisodiyoti faqat bugungi kunning yoxud yaqin kelajakning manfaati bilangina yashamaydi, aksincha, u ishlab chiqaruvchi kuchlarning bugungi salohiyatiga tayanib, istiqbolda ro’y beradigan aholi va mehnat resurslarining o’sishi natijasida ta’sir etadigan oqibatlarni ham oldindan hisobga oladi.
Aholining perspektiv (istiqboldagi) sonini hisoblash global va yoshni siljish usullari yordamida hisoblanishi mumkin.
Global usulda hisoblashda aholining yil boshidagi soni (A0), tabiiy o’zgarish (Kto’) yoki umumiy o’zgarishi koeffitsientlari boshlang’ich ma’lumot vazifasini bajaradi. Hisoblash quyidagicha bajariladi:
К му К му
А1 А0 1 1 1 К ; А2 А1 1 1 1 К va h.k.
2 му 2 му
bu erda A1 va A0 - aholining joriy yil oxiridagi va keyingi yil boshidagi soni; Kto’ - tabiiy o’zgarish (yoki umumiy o’zgarish) koeffitsientlari;
К му
1 1 К
А0 1 - joriy yilda aholi sonining qo’shimcha o’zgarishi, ya’ni
2 му
A1=A0+1
К му
1 1 К
А1 2 - keyingi yilda qo’shimcha o’zgarishi lozim bo’lgan aholi soni,
2 му
ya’ni,
A 2=A 1+ 2
Bu usulni qo’llash tartibini qo’yidagi shartli misolda ko’rib chiqamiz.
Quyidagilar berilgan: Yil boshida shahar aholisining soni - 118 ming kishi; Tabiiy ko’payishi koeffitsienti - 0,0170.
Keyingi ikki yilning boshida aholi soni necha kishi bo’lishi ehtimolligini toping.
Yuqoridagi formulalarni qo’llaymiz:
К му
1. А1 А0 1 1 1 К
2 му
0,0170
2
А1 118 1 1 1 0,0170
A 1=118(1+0,01701) A 1=1181,0171
A 1=120 ming kishi
1=120-118=2 ming kishi.
К му
2. А2 А1 1 1 1 К
2 му
0,0170
2
А2 120 1 1 1 0,0170
A 2=120(1+0,0172)
A 2=1201,0171
A 2=122 ming kishi
2=122-120=2 ming kishi
Bu usul aholining istiqboldagi sonini hisoblashda ko’l kelsa-da, lekin ularni yosh jihatdan alohida-alohida hisoblash imkonini bermaydi. Bundan tashqari har keyingi yilning qo’shimcha o’zgarishi faqat boshlang’ich, baza sifatida qabul qilib olingan tabiiy yoki umumiy o’sish darajalari turlicha bo’lishi mumkin.
g’shni siljitish usulida aholining perspektiv soni quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
ix Px =ix+1
i x - x yoshgacha yashashi mumkin bo’lgan aholi soni;
P x - x+1 yoshgacha yashashi mumkin bo’lgan ehtimollik; i x+1 - yoshgacha yashashi mumkin bo’lgan aholi soni.
Shunday qilib, har bir yoshdagi aholi soni (i x) har bir yosh yashashi mumkin bo’lgan ehtimollik koeffitsienti. (R x)yordamida bir yoshdan (i x) ikkinchi yoshga (i x+1)
«siljitiladi».
Bu usulni qo’llash tartibini quyidagi shartli raqamlarda ko’rib chiqamiz (11.4- jadval). Shu ma’lumotlarga asoslanib uch avlodning perspektiv sonini bo’lajak 1, 2 va 3 yillar, ya’ni 2002, 2003 va 2004 yillar uchun aniqlang. Echish uchun jadvalning so’nggi ustunlarini to’ldiramiz.
g’shni siljitni usulida aholining perspektiv sonini aniqlash tartibi
Aholining joriy yil oxiridagi soni
i17 i18 i19
Kelgusi 1-yil
boshida bo’lishi mum-kin bo’lgan aholi soni
i18= i17R17 i19= i18R18 i20= i19R19
Kelgusi 2-yil
boshida bo’lishi mum-kin bo’lgan aholi soni
i19= i18R18 i20= i19R19 i21= i20R20
Kelgusi 3-yil
boshida bo’lishi mum-kin bo’lgan aholi soni
i20= i19R19 i21= i20R20 i22= i21R21
i17 + i18 + i19 i18 + i19 + i20 i19 + i20 + i21 i20 + i21 + i22
Demak, 2000 yildagi 17 yoshli 3786 kishidan:
2002 yilga kelib: i18= i17R17
i18= 378699641=3772
kishi
2003 yilga kelib: i19= i18R18
i19= 377299600=3757
kishi
2004 yilga kelib: i20= i19R19
i20= 375799562=3740
kishi qolar ekan
Shu tariqa boshqa yoshdagi aholi soni tegishli yillar uchun hisoblangan.
Hisoblashda mexanik o’zgarish koeffitsienti e’tiborsiz qoldirgan.
|
