159
5.6 O‘UMning elektron varianti .................................................................
4
1.
NAZARIY MATERIALLAR
VI semestr
1-2-mavzular: Kirish. Hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlari grafik
dasturlarining imkoniyatlari. Grafik dasturlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar.
AutoCAD dasturini yuklash va uning foydalanish interfeysi uskunalar paneli.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Talabalarga zamonaviy grafik dasturlar to‘g‘risida ma’lumot
berish va AutoCAD 2007 dasturini yuklash hamda uning foydalanish interfeysi – ishchi stolining
menyulari va uning asboblar-uskunalar panelini o‘rgatish.
Vizual ma’ruza materiallar
Kompyuter grafikasining imkoniyatlari. Grafik dasturlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar.
Bugungi kunga kelib, barcha rivojlangan mamlakatlarda fan va texnika, ishlab chiqarish
vositalari, hamda texnologik jarayonlar deyarli to‘liq kompyuterlashtirilgan. Shuningdek,
dunyoning barcha ishlab chiqarish korxonalarida, hamda ta’lim tizimida, yangi texnika va
texnologiyalarni yaratishda loyihalash ishlarini avtomatlashtiruvchi juda katta imkoniyatlarga ega
bo‘lgan grafik dasturlar asosida kompyuterdan foydalanib kelinadi.
Hozirgi zamon talablariga mos bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlash uchun davlatimiz,
uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida, ayniqsa maktab va kasb-hunar kollejlarida o‘quv
fanlarini kompyuterlashtirishga katta ahamiyat berishni Halq va Oliy ta’lim vazirliklarlari hamda
OO‘YU ning pedagog olimlari zimmamizga yuklagan.
XXI asr «Axborot texnologiyalari» asri deb bejizga aytilmagan. Kundalik turmushimizning
har bir jabhalarini kompyutersiz tassavur qilib bo‘lmaydi. Buning natijasida, O‘zbekiston
Respublikasi ta’lim tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan yangi pedagogik
texnologiyalar kirib keldi. Zamonaviy axborot texnologiyalari deganda, multimediya, bir tildan
ikkinchi tilga va bir alifbodan ikkinchi alifboga o‘tish, internet, WEB-texnolgiya, elektron virtual
kutubxona, masofadan turib ta’lim berish, taqdim etish va boshqa texnologiyalar nazarda tutiladi.
Bu esa, bugungi kunda pedagog kadrlardan nafaqat o‘z sohasi bo‘yicha, balki zamonaviy
axborot texnolagiyalaridan ham ma’lum bilimlarni chuqur egallashni va ularni yoshlarga, ayniqsa
o‘quvchi hamda talabalariga o‘rgatishni talab qiladi.
Zamonaviy-axborot texnologiyalarining har biri ma’lum texnik, dasturiy va boshqa
ta’minotlarga bog‘liqdir. Quyidagi ishda axborot texnologiyasining grafik imkoniyatlarini barcha
o‘quv maskanlarida, shu jumladan halq amaliy san’atida geometrik naqshlar uchun, chizmachilikda
bajariladigan grafik ishlar uchun joriy etishning ta’minoti sifatida baholash mumkin.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan kundan boshlab oliy ta’lim tizimini isloh qilishga
katta e’tibor bermoqda. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, har bir mamlakatning siyosiy,
ijtimoiy va iqtisodiy mavqeini, uning intellektual boyligi, ya’ni nazariy bilimga va amaliy malakaga
ega bo‘lgan kadrlar ta’minlab bermoqda. Shuning uchun ham, O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisning ikkinchi chaqiriq to‘qqizinchi sessiyasida Prezidentimiz tomonidan barcha
islohotlarimizning bosh yo‘nalishi va samaradorligining pirovard natijasini belgilab beradigan inson
omili ekanligi va mezonligini belgilab berilgan.
Intellektual boyligimizning kelajagimiz uchun asosiy omillardan ekanligini hisobga olgan
holda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va «Ta’lim to‘g‘risida qonun» qabul qilindi. Milliy
Talabalarning e`tiborini jalb etish va bilim darajalarini
aniqlash uchun tezkor savollar
-kompyuterda grafik axborotlarni bajarish deganda nima tushunasiz va grafik axborot nima?
-qanday grafik dasturlarni bilasiz?
5
dasturning ikkinchi sifat bosqichida «Ta’lim muassasalarining moddiy texnika va axborot bazasini
mustahkamlash davom ettiriladi. O‘quv tarbiya jarayoni yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari hamda
ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlanadi. Uzluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirish
amalga oshiriladi»-deb belgilab qo‘yilgan. Ushbu muammoning nihoyatda dolzarbligini hisobga
olgan holda, mamlakatimiz Prezidentning «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish» to‘g‘risidagi Farmonlari e’lon qilindi.
Ushbu farmonda maktablar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va Oliy o‘quv
yurtlarining ta’lim jarayonida zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalarini egallashga,
hamda ularni faol qo‘llanishga asoslangan ilg‘or ta’lim tizimlarini kiritish» belgilab qo‘yilgan.
Jahon tajribasi o‘quvchi va talabalarni ma’lum bir darajada xalq amaliy san’ati, hamda
chizmachilikdan bilim olganlaridan keyin, geometri nash kompozitsiyalarini chizishni va grafik
vazifalarni kompyuterda bajarishga o‘rgatishni taqazo etadi. Shundan kelib chiqqan holda, ushbu
ishda o‘quvchi va talabalarga mo‘ljallangan, hozirgi zomon grafik dasturlardan biri bo‘lgan
Autodesk kompaniyasining AutoCAD 2007 grafik dasturi asosida, grafik axborotlarni kompyuterda
bajarishga o‘qitish metodikasi ishlab chiqilgan.
XXI asr, yangi texnika va texnologiyalarni kompyuterlar asosida ishlab chiqish va tashkil
qilish asri hisoblanadi. Qadimdan rivojlanib kelgan halq amaliy san’atida ham, girihlarni
kompyuterda bajarilishi san’at sohasida tub o‘zgarishlarni taqozo etadi. Shu jumladan, barcha
sohalar kabi muhandislik loyihlashda ham kompyuterlardan foydalanish hozirgi kunning dolzarb
muammosi bo‘lib qoldi. Bunda takidlab o‘tish zarurki, «Kompyuter grafikasi» fani «Hisoblash
kompyuter grafikasi» va «Muhandislik kompyuter grafikasi» fanlarini o‘z tarkibiga oladi.
«Hisoblash kompyuter grafikasi»dan foydalanib, barcha grafik tasvirlarni dasturlar asosida
bajariladi. Shuningdek, grafik reklamalar kabi axborotlarni ham amaliy tuzilgan dasturlari asosida
yaratiladi.
«Muhandislik kompyuter grafikasi»da esa, tayyor buyruqlar paketidan foydalanib, barcha
turdagi grafik tasvirlar bajariladi, ya’ni, bu fanda foydalanuvchilar amaliy dasturlar tuzmagan holda,
grafik ishlarni tabiiy chizgandek bevosita ekranda amalga oshiradilar. Bu fan loyihalash ishlarini
avtomatlashtirish tizimi-«SAPR» fanining boshlang‘ich qismi hisoblanadi. «Muhandislik
kompyuter grafikasi» fani «Chizmachilik», «Naqqoshlik», «Yog‘och o‘ymakorligi», «Ganch
o‘ymakorligi», «Qurilish arxitekturasi» va gidro-radio texnika kabi falarni qisman o‘zlashtirgan
talabalarga mo‘ljallangan.
«Muhandislik kompyuter grafikasi»ni o‘qitishdan asosiy maqsad talabalarga Muhandislik
va mutaxassislik fanlaridan bajariladigan barcha turdagi grafik axborotlarni - chizma, diagramma,
girix va sxemalar kabi tasvirlarni ikki o‘lchamda yoki uch o‘lchamda kompyuter yordamida
bajarish tartibi va qoidalarini o‘rgatishdan iborat.
«Muhandislik kompyuter grafikasi»ning asosiy masalasi amaliy va operatsion dasturlar
hamda tayyor buyruqlar paketidan foydalanib, loyihalash va texnologik jarayonlarning modellarini
yaratish ishlarini talabalar tomonidan kompyuterda erkin bajarishlari uchun zaruriy bo‘lgan bilim
va malakalarga o‘rgatishdan iborat.
«Muhandislik kompyuter grafikasi» fanidan mashg‘ulotlar Oliy o‘quv yurtlarida bakalavr va
muxandislar tayyorlash uchun Oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi tomonidan 2010 yilda
tasdiqlangan namunaviy dastur asosida amaliy-grafik mashg‘ulotlari ko‘rinishida o‘tkaziladi.
Har bir amaliy mashg‘ulotda 25-30 minut davomida o‘quvchilarga grafik axborot
primitivlarining tarkibiy qismlarini kompyuter ekranida chizish, ularni qayta o‘zgartirib maqbul
bo‘lgan variantlarini yaratish va ekranda bajarilgan tasvirlarni hotiraga saqlash, hamda qog‘ozga
chiqarib olish kabi vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan nazariy bilimlar bosqichma-bosqich
berib boriladi. Mashg‘ulotning qolgan qismida esa, mutahassislikka oid chizma chizish, ularni taxrir
qilish, o‘lchamlar qo‘yish va ob’ektlarni bog‘lash kabi amaliy buyruqlardan foydalanib ko‘nikmalar
va malakalar oshiriladi.
Talabalar, mashg‘ulotlarda olgan bilimlari va ko‘nikmalarini beshta grafik ishlarini bajarish
jarayonida mustaxkamlab, nazariy bilim, ko‘nikma va amaliy malakalarini oshiradilar.
6
I - grafik ishida «Tekis kontur chizmasi» A4 yoki A3 formatda asosiy yozuvi (burchak
shtampi) bilan bajariladi.
II grafik ishida «Predmetning ikki ko‘rinishi bo‘yicha uchinchisini topish va qirqimini
yasash» vazifalari bajariladi.
III grafik ishida «Yig‘ma birlik tarkibiga kiruvchi detallarni ajratib, ularni ishchi chizmasini
tuzish» vazifasi bajariladi.
IV grafik ishida III-grafik ishi uchun berilgan «Yig‘ma birlik» chizmasini bir qismini, ya’ni
3 yoki 4 ta detallardan iborat bo‘lgan qismining yig‘ish chizmasi bajariladi va spetsifikatsiyasi
tuziladi.
V grafik ishida mutaxassislikka oid maxsus vazifa bajariladi.
Har bir grafik ishlaridagi vazifani bajarish uchun talabaga uning gurux ro‘yxatidagi tartib
nomeriga mos bo‘lgan shaxsiy vazifa mashg‘ulot o‘tkazuvchi o‘qituvchi tomonidan beriladi.
«Muhandislik kompyuter grafikasi» fanidan talabalar baholi yakuniy nazorat ishlari
topshiradilar. Buning uchun, birinchi (1,2- grafik ishlari hajmida) va ikkinchi (3,4- grafik ishlari
hajmida) nazorat ishlari o‘tkaziladi va uning natijalari ham e’tiborga olinadi.
Grafik ishlari uchun yuqorida taklif etilgan vazifalar, texnik mutahassislar va chizmachilik
fani bo‘yicha mutahassis o‘qituvchilar tayyorlaydigan pedogogik OO‘YUlari talabalariga
mo‘ljallangan. Bu grafik ishlarining shakli va mazmunini turli soha mutahassisliklari uchun esa,
ularda bajariladigan grafik tasvirlar asosida tanlab olinadi. Masalan, xalq amaliy san’atida yog‘och
va ganch o‘ymakorligi, naqqoshlikda ko‘p qo‘llaniladigan geometrik naqshlar-girihlarni yoki
qurilish-arxitektura sohasida grafik ishlarining vazifalari sifatida tayyor girih kompozitsiya
taqsimlarini hamda, qurilish inshootlari primitivlarining loyihalarini olish mumkin.
Endi, yuqorida keltirilganlar asosida, grafik axborotlarini kompyuterda bajarish uchun
zamonaviy grafik dasturlar va grafik taxrirlardan foydalanishni bilish, uning maqbul metodikasini
ishlab chiqish zarur bo‘ladi.
Bunda, o‘z-o‘zidan, «Nima uchun aynan AutoCAD grafik dasturdan foydalanish» lozim
degan savol tug‘iladi. Chunki Autodesk kompaniyasining AutoCAD tizimi hozirgi davrda
avtomatik loyihalashning xalqaro standarti hisoblanadi. AutoCAD dasturining yaratilganligiga 20
yildan oshgan bo‘lsada, grafik dasturlari orasida hanuzgacha mashhurligicha qolmoqda. Chunki
AutoCAD dasturi mukammal va ommabop, hamda loyihalash ishlari avtomatlashtirilgan dastur
bo‘lib, u har qanday turdagi sxema va chizmalarni yuqori aniqlikda, sifatli bajaradi. Shuningdek, bu
dasturdan foydalanuvchilarning ijodiy imkoniyatlarini to‘la amalga oshirishga yordam beradi. Shu
sababli, millionlab loyihachi mutaxassislar, olimlar, injener-texniklar va talabalar, ya’ni dunyoning
80 dan ortiq mamlakatlari 18 tilda loyihalash ishlarini bajarishda AutoCAD tizimidan
foydalanishlari odatiy holga aylanib qoldi.
AutoCAD tizimida grafik axborotlarning elementlari, ularga mos bo‘lgan tayyor buyruqlar
paketidan foydalanib, berilgan o‘lchamlarini kompyuterga kiritib, bevosita muloqatlar ketma-ketligi
asosida tasvirlar bajariladi.
Muhandislik kompyuter grafikasi mashg‘ulotlarining mavzularini tanlashda o‘quvchilarni
chizma primitivlarini kompyuterda bajarishga o‘rgatishdan boshlash, maqsadga muvofiq deb
belgilandi. Chunki, chizma primitivlarini kompyuterda bajarishni yaxshi o‘zlashtirib olgan o‘quvchi
yoki talabalar, har qanday murakkablikdagi tasvirlarni ham kompyuterda bajara oldilar.
Ma’lumki, har qanday grafik axborotlar nuqta, kesma, to‘g‘ri chiziq, ko‘pburchak, aylana,
yoy va turli usullarda yasaladigan egri chiziqlar to‘plamidan iborat bo‘ladi. Bu primitivlarni
bo‘yash, unga tur berish, yo‘g‘onlashtirish, aylana chizish asosida tutashmalar yasash, ortiqcha
chiziqlarni o‘chirish, tasvirni surish, ko‘paytirish yoki aks-simmetrik tasvirini yasash, matn yozish,
o‘lcham qo‘yish hamda bajarilgan chizmani, yozilgan matnini taxrir qilish kabi buyruqlaridan
amaliy foydalanishga o‘rgatish, shu jumladan, kompyuterda chizma bajarish malakasini oshirish
maqsad qilib qo‘yilgan.
Kompyuterda chizma primitivlarini bajarishdan avval AutoCAD 2007 dasturini yuklash va
uning foydalanish interfeysi buyruqlar uskuna- panellari bilan tanish bo‘lish, ulardan foydalanishni
bilish kerak bo‘ladi. Shuning uchun, bu mashg‘ulotda o‘quvchi va talabalarni AutoCAD 2007
7
dasturini yuklash va uni foydalanish interfeysi-ishchi stolining menyulari va asbob-uskunalar paneli
bilan tanishtiriladi.
| 