Axborot oqimi
Moliyaviy oqim
Moddiy oqim
Xizmatlar oqimi
21
2.2. Logistik tizim umumiy nazariyasi
―Tizim‖ atamasini keng ishlatish yunoncha systema soʻzidan kelib
chiqqan boʻlib, u tom ma‘noda umumiy strukturaning ichki birligini
ta‘minlaydigan munosabatlarda boʻlgan qismlardan (elementlardan)
tashkil topgan qandaydir bir butunlikni anglatadi. Bu soʻz boshqa soʻzlar
bilan birgalikda taniqli atamalarni hosil qiladi: ―quyosh tizimi‖,
―boshqaruv tizimi‖, ―transport tizimi‖, ―tizimlilik‖, ―tizimli yondashuv‖,
―tizimli tafakkur‖ va boshqalar.
―Tizim‖ soʻzini qadimgi, oʻrta va yaqin oʻrta asrlarda yashagan
taniqli olimlar va faylasuflar asarlarida topish mumkin. Biroq umumiy
tizimlar nazariyasining ilmiy asosi oʻtgan asrning boshlarida qoʻyilgan
edi. Bu nazariyaning asoschilaridan biri — rus faylasufi va iqtisodchisi
Aleksandr Bogdanov (asl familiyasi Malinovskiy, 1873-1928). U
dunyoda birinchilardan boʻlib ―tizimlilik‖ tushunchasini kiritdi,
tizimning tarkibiy barqarorligi gʻoyasini tushuntirdi, ularni shakllantirish
va tartibga solish qonuniyatlarini belgilab berdi. A. A. Bogdanov
Germaniyada chop etilgan maqolasida, umumiy tizimlari nazariyasi
konseptual asoslarini asoslab bergan. Ular bilan avstriyalik biolog va
faylasuf Lyudvig fon Bertalanfi (1901-1972) tanishgach, shu asosda
oʻzining asarlarida umumiy tizimlar nazariyasini ishlab chiqqan, bu
nazariyani fan va hayot faoliyatining turli sohalarda qoʻllash
mumkinligini isbotlab bergan.
Tizimlar umumiy nazariyasi tizimlarning universal modellarini,
ularning
strukturalarini,
oʻzgarish dinamikasini va rivojlanish
uslubiyаtlarini ishlab chiqish boʻyicha ilmiy yoʻnalishdir.
Tizimga xos boʻlgan uchta asosiy xususiyat mavjud. Ulardan
birinchisi tizimlarning yaxlitligi va qismlarga (elementlarga) boʻlinishini
tavsiflaydi.
Yaxlitlik
tizimni
tashkil
etuvchi
elementlarni
boʻlinmasligini, birligini va mosligini anglatadi. Element deyilganda
boʻlinmaydigan,
funksional
ajratilgan
(alohidalangan)
obyekt
tushuniladi.
Bu xossani yaxshiroq tushunish uchun davlatning hududiy yaxlitligi
haqidagi taniqli konsepsiyani esga olish kerak.
22
Tizimni tahlil qilish yoki ularning har birini oʻrganish uchun shartli
ravishda elementlarga ajratilishi mumkin. Biroq, elementlarga sun‘iy
fizik boʻlinishda va munosabatlarining buzilishida u yaxlitlik
xususiyatini yoʻqotadi va sistemalilik xarakterini yoʻqotadi.
Aynan elementlar aro ichki tizimli aloqalarning mavjudligi ixtiyoriy
tizimning ikkinchi muhim xususiyati hisoblanadi.
Va nihoyat, har qanday tizimning uchinchi xususiyati uning
integrativ (birlashtirish) xususiyatida namoyon boʻladi. Bu tizim
elementlarining alohida har birida mavjud boʻlmagan funksional
imkoniyatlarga faqat shu komponentlarini birlashtirib, erishishi
mumkinligidan iborat. Masalan, metropoliten temir yoʻlli tunnellar,
eskalator liniyalariga ega boʻlgan stansiya, elektr poyezdlar, elektr
ta‘minoti uskunalari, ventilyatsiya kabi elementlardan iborat. Bu
elementlarning har biri oʻz vazifalari mavjud, lekin faqat bir butunga
birlashgan holda ularning yangi funksiyasi — yoʻlovchi tashish
qobiliyati yaratiladi.
Tizimlarning umumiy nazariyasidan ularning oddiy, murakkab va
katta turlari ma‘lum.
Oddiy tizim (ba‘zan birinchi darajali tizim ham deb ataladi) juda
cheklangan miqdordagi elementlar va ular oʻrtasidagi munosabatlardan
iborat.
Murakkab tizim koʻp sonli elementlar va tarmoqlangan
bogʻlanishlar bilan xarakterlanadi. Ikkinchi darajadagi bunday tizimlar,
ammo tahlil qilish va tahlil qilish bir nechta oddiy tizimlarga boʻlinishi
mumkin, ular murakkab tizimning qismlari hisoblangan holda, uning
tizimosti rolini oʻynaydi.
Katta tizim, yoki uchinchi darajali tizim bir necha murakkab
tizimlardan tashkil topgan boʻlib, oʻz navbatida uning ostki tizimlariga
aylanadi.
Elementlarni oddiy tizimga, oddiy tizimlarni — murakkab
tizimlarga, murakkab tizimlarni esa — katta tizimlarga nima
birlashtiradi? Bu savolga javob tizimni tashkil etuvchi omilni
aniqlashdan iborat. Bunday omil tizimning maqsadi hisoblanadi.
23
Maqsadga erishish uchun ham birlashish sodir boʻladi. Aynan
tizimlashtiruvchi faktor – har qanday tizimning yuzaga kelish manbai va
uning barqarorligini saqlash vositasi hisoblanadi.
Tizimlar adaptiv (―moslashuvchan‖) va noadaptiv ("qattiq")
turlarga boʻlinadi. Birinchisi mustaqil ravishda moslashuvchan, mavjud
boʻlgan sharoitga tarzda moslasha oladi. Masalan, aviatsiyada
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimida muayyan parvoz sharoitlariga
uchish (avtopilot) oʻz-oʻzini moslashtirish imkoniyatiga ega. Keng
tarqalgan umumiy inson-mashina boshqaruv tizimi adaptatsiya
imkoniyatiga ega.
Noadaptiv tizimlarda faoliyatining oʻzgaruvchan sharoitlariga javob
sifatida oʻz-oʻzini boshqarish uchun hech qanday imkoniyat mavjud
emas. Bu esa bunday tizimlar reaksiyalarining funksional cheklanganlik
(birqiymatlilik) holatiga olib keladi. Bunday tizimlarga misol sifatida
etalon vaqt, oʻlchov va oʻgʻirlik tizimlarini keltirish mumkin.
Qaralgan umumiy tizimlar nazariyasining asosiy qoidalari ilmiy va
amaliy faoliyatning koʻplab sohalarida, jumladan, oqim jarayonlarini
(ya‘ni logistikani) tashkil etish va nazorat qilish bilan bogʻliq boʻlgan
tizimli yondashuvdan foydalanishga imkon beradi.
Faqatgina tizimli yondashuv oʻrganilayotgan jarayonini umumiy
maqsad bilan birlashtirilgan oʻzaro bogʻliq elementlar yoki tizimlar
majmui sifatida ifodalashga yordam beradi. Logistika metodologiyasi
tizimli yondashuvga asoslangan deb qat‘iy ta‘kidlash mumkin. Shuning
uchun, ―logistik tizimi‖ tushunchasi ham logistikaning nazariy
apparatida fundamental hisoblanadi.
Logistik tizim tushunchasi ostida funksional bogʻliq elementlarning
(jarayonlar, davrlar, obyektlar) optimallashtiririlgan majmui tushuniladi,
bu orqali moddiy, moliyaviy, axborot oqimlar harakatlanadi, va ularning
harakati uchun xizmat oqimlari jalb qilinadi. Tizimli yondashuv
maqsadga erishish uchun bu barcha elementlarning muvofiqlashtirilgan
faoliyatini – xarajatlarni, vaqtni kamaytirish va xizmat koʻrsatishni
yaxshilashlarni oʻz ichiga oladi.
Yuqorida ta‘kidlanganidek, tizimlarni loyihalash va tahlil qilishda
ularni elementlar va quyi tizimlarga boʻlish mumkin. Logistik tizimlarda
24
odatda funksional va ta‘minlovchi maqsadli kichik tizimlar (tizimosti)
ajratib koʻrsatiladi.
Funksional tizim osti mahsulot yoki yuk oqimlarini (transportirovka,
saqlash, qadoqlash, zahiralarni boshqarish) va jamoat transportida
yoʻlovchi oqimlarini (avtomobilga chiqish uchun qulay yondashuvni
ta‘minlash, avtomobil kutish joyida xizmat koʻrsatish, yoʻlovchi tashish
va yoʻlda ularning xizmati, koʻchirish, yuklarni saqlash va boshqalar)
harakatlantirishda logistikaning asosiy vazifalarini optimal amalga
oshirish bilan bogʻliq boʻlgan elementlarni birlashtiradi.
Ta’minlovchi tizimosti funksional quyi tizimlarni qoʻllab-
quvvatlashga qaratilgan. Uning elementlar bazasiga informatsion,
moliyaviy, ekspeditorlik, sugʻurta, ma‘lumotnoma, xavfsizlik, tibbiy va
boshqa funksiyalar kiradi.
Har qanday logistik tizimning eng muhim xususiyati uning
sinergiyasi hisoblanadi. Bu xususiyat logistik tizimni tashkil etgan quyi
tizimlarning birgalikdagi harakati natijasida namoyon boʻladi. Bu
birikmaning umumiy ta‘siri barcha quyi tizimlar tomonidan alohida
yaratilgan effektlar yigʻindisidan yuqori boʻladi. Bu xossa birinchi bor
nemis olimi German Haken tomonidan nazariy asoslangan. Hayotda
ham koʻpincha sinergetika effektiga intilamiz, vaqt va xarajatlarni tejash
uchun u yoki bu harakatlarni (ishlarni) birlashtirishni rejalashtiriladi.
Transport dispetcheri mehnati bilan bogʻliq bir misol keltirish
mumkin. Unga oʻz vaqtida optimal boshqaruv qarorlar qabul qilish
uchun bir vaqtning oʻzida turli manbalardan sinxron kelayotgan
axborotlarga toʻliq ega boʻlishi zarur. Ushbu ma‘lumotni toʻliq olish,
lekin izchil yoki kech olish dispetcherga vaziyatni toʻliq tasavvur qilish
va eng yaxshi qaror qabul qilish imkoniyatini bermaydi.
| 