|
Transport tizimlari boshqaruvi fakulteti texnosfera xavfsizligi kafedrasi
|
| bet | 3/9 | | Sana | 01.06.2024 | | Hajmi | 1,83 Mb. | | #259022 |
Bog'liq fvx - YANGI 12345671.2. Yondirish manbayi haqida tushuncha
Yonish faqat ma’lum xarorat sharoitidagina mavjud bulishi mumkin. Barcha yonuvchi moddalarning tarkibida uglerod va vodorod mavjuddir. Issiklik ta’siri ostida yonuvchi moddalar parchalanib yukoridagi gazlar ajralib chikib, xavodagi kislorod bilan birikib alanga xosil kiladi.
Yonish fazalarining quyidagi xili aniqlangan.
1.Chaqnash agar sekin-asta kizdirilayotgan yonuuchi suyuqlikka vaqti-vaqti bilan tashkaridan alanga ta’sir kildirsak, ma’lum bir xaroratga etganda, undan ajralib chikayotgan gazsimon maxsulot chaknaydi va shu zaxotiyok uchib koladi. Suyuqlikning ana shu paytdagi xarorati chaknash xarorati deyiladi. Chaqnagan gazlarning tez uchib kolishining sababi, bu xaroratda suyuqlikdan ajralib chikayotgan gazlar alangani davom ettirish uchun etarli emasligidir.
Chaqnash xarorati moddalarning yongin jixatidan xavfliligini aniklashda katta axamiyatga molikdir. Ayrim moddalardan ajralib chikuvchi bug va gazlar kup mikdorda ajralib chiquvchi bug‘ va gazlar ko’p miqdorda yigilishi natijasida ochiq alanga bilan birikib kuchli portlash paydo qilishi mumkin.
2. Alangalanish. suyuq, yonuvchi moddalarni kizdirish chaknash xaroratidan yukorida xam davom ettirilsa, uning bug‘lanishi jadallashadi va shunday bir vaqt keladiki, unga alangan yakinlashtirilsa chikayotgan bug‘lar chaknaydi va yoyonishda davom etadi. Suyuqlikning shu xolatdagi xarorati alanganlanish xarorati deb ataladi.
3. O‘z-o‘zidan alangalanish. Agar yonuvchi suyuqlikni alangalanish xaroratidan yukori bulgan xolatda xam kizdirish davom ettirilsa-yu, lekin ochik alanga yakinlashtirilmasa, ma’lum bir vaktda, ajralib chikayotgan buglar uzidan-uzi alangalanib ketadi. Yonuvchi suyuqlikning ana shu xolatdagi xarorati uz-uzidan alangalanish xarorati deyiladi.
4. O‘z-o‘zidan yonib ketish. Ayrim yonuvchi kattik moddalarni saklash notugri tashkil etilgan xollarda o‘z-o‘zidan yonib ketishi mumkin. Masalan, nam xolda garamlangan poxol, paxta, toshkumir, moy artilgan latta va boshkalar. Bu jarayon o‘z-o‘zidan yonish xarorati ma’lum xaroratdagina bulishi mumkin.
Kattiq moddalar yonayotganda, yonayotgan kismlariga yondosh kismlarning kizishi va ulardan o‘z navbatida yonuvchi gazlar ajralib chikishi va ularning xam yona boshlashi natijasida uzluksiz zanjir reaksiyasi kechadi. Bu biror bir tusuvchi omilga uchramasa yonuvchi modda yonib tamom bulguncha davom etadi.
Yonuvchi suyuq moddalarning yonishi fakat yuzalari ochik bulgan xolatdagina, yani xavo bilan tutash bulgan yuzalardagina yuz berishi mumkin. Bunda suyuqlik yuzasidagi alanga pastki katlalarni kizdiradi va yonuvchi buglarning yangi-yangilarini chikaradi va ular xam yona boshlaydi, shunday kilib bu erda xam zanjir reaksiyasi kechadi.
Yonuvchi suyuq moddalarning chaknash xarorati 450C ga teng yoki undan kichik bo’lsa, bunday moddalar engil yonuvchi suyuqliklar deyiladi. Bularga benzin, serouglerod, spirtlar va boshkalar misol bula oladi. Chaknash xarorati 450C dan yukori bulganlari esa yonuvchi suyuqliklar deyiladi. Kurilish me’yorlari va qoidalari SNiP 11.3-70 da keltirilishi bo’yicha yongindan muxofaza qilish ilmiy tekshirish institutining tavsiyasiga binoan engil yonuvchi suyuqliklarga chaknash xarorati 610C ga teng va undan past bo’lganlarni, yonuvchi suyuqliklarga esa 610C dan yukorilarini kiritish belgilangan. Gazlarda esa, gazning xar bir molekulasi kislorodning molekulalari bilan bevosita kontaktda bulishi mumkinligi va ular bir vaktning uzida oksidlanish jarayoniga tayyor bulganligi uchun, yonish jarayoni katta tezlikda kichadi.
Yonuvchi modda buylab alanganing tarkalish tezligi sekundiga bir necha metrni tashkil etsa yonish, bir necha yuz metrni tashkil etsa portlash, bir necha kilometrni tashkil etsa detonatsiya deb ataladi. Gaz va buglarning xavo bilan aralashmasining yonish va portlash xavfi, alanganing tarkalish xaroratidan tashkari ularning xavodagi konsentratsiya chegarasi (buglar uchun) bilan xarakterlanadi. Portlashning konsentratsiya chegarasi deb yopik tigel ichida yonuvchi gaz va bug‘larning xavodagi mikdori tashki alanga ta’siri ostida alangalanib keta oladigan mikdorga aytiladi. Havo bilan tuldirilgan berk idish olib, unga ma’lum mikdorda yonuvchi gaz yoki bug kushib boramiz va xar gal uni yokib kuramiz. Bu gazning mikdori (foizlarda yoki ogirlik konsentratsiyasida) kam bulganda alangalanmaydi, yani idish ichidagi bosim atmosfera bosimiga tengligicha kolaveradi. Kordinata o‘klarida yonuvchi gazning yoki bugning idish ichidagi kotsentratsiyasi, absissa bo‘yicha portlash bosimi kursatilgan.
Youvchi moddaning konsentratsiyasi oshirib borilishi natijasida shunday xolat yuzaga keladiki, bunda aralashma kuchsiz portlaydi (rasmda “A” nuktasi). Yopik idish ichida yonuvchi gaz yoki bugning xavo bilan aralashmasining yondirilganda portlash paydo kiladigan minimal kimati portlashning pastki chegarasi deb ataladi. Idish ichiga berilayotgan gaz yoki bugning konsentratsiyasi yana oshira borilsa, portlash kuchi orta beradi va biror maksimal kiymatga erishadi. Konsentratsiyaning yanada oshib borishi endi portlash kuchini oshirmay, balki pasaytiradi va sekin asta suna boshlaydi va ma’lum konsentratsiyada esa butunlay tuxtaydi (“B” nukta). Yopik idish ichida yonuvchi gaz yoki bugning xavo bilan aralashmasining, yondirilganda portlaydigan maksimal kiymati portlashning yukori chegarasi deb ataladi. Portlashning pastki va yukori chegaralari orasidagi fark ancha katta bo‘lsa, moddaning portlash xavfi shuncha yukori buladi.
Xar bir yonuvchi moddaning buglari va gazlari, xamda changlar uzlarining pastki va yukorigi portlash chegaralari kiymatlariga ega.
Yonuvchi changlar va tolalar, ularning pastki portlash chegarasi 65 g/m3 dan past bo‘lsa, portlash xavfi mavjud xisoblanadi. Agar ularning pastki portlash chegarasi 65 g/m3 dan yukori bo’lsa, ular yongin xavfi bulgan changlar xisoblanadi.
Suyuqliklar buglari uchun xam portlashning xarorat chegaralari pastki va yukorigi kiymatlarga egadir. Portlashning pastki xarorat chegarasi deb, yopik idish ichidagi, suyuqlikning tuyingan buglarining tashki manba ta’sirida alanga olishi mumkin bulgan eng pastki xarorat tushuniladi. Portlashning yukorigi xarorat chegarasi deb, yopik idish ichidagi suyuqlikning tuyingan buglarining tashki manba ta’sirida alangan olishi mumkin bulgan eng yukorigi xarorat tushuniladi.
Yonuvchi suyuqliklarning gaz va buglarning xavo bilan aralashmasini yukorida kursatilgan chegaralaridan tashkari kiymatlarida xech kanday manba bilan alanganlatib bulmaydi. Masalan, atseton tuyingan buglari uchun portlashning pastki xarorat chegarasi 200C, yukorigisi 70C, serouglerod uchun tegishlicha 140C va 70C. Gazlar va changning yonishi. Yonuvchi gazlar xavo bilan birikib portlash jixatidan xavfli aralashmalar xosil qilishi mumkin, shu sababli ular portlash jixatidan xavfli moddalar toifasiga kiradi. Gaz xavo aralashmalarining xavflilik darajasi ularning alanga olish xaroratiga va portlashning mikdoriy chegaralariga karab baxolanadi. Gazlar barkaror yonayotganda xarorati 14000C gacha, portlaganda esa 20000C gacha kutarilishi mumkin. Gazlar portlaganida bosimi 105 Pa ga etishi mumkin. Yonuvchi gazlarning, shuningdek, suyuqlik buglarining portlanisha karshi kurash tadbirlarini tugri tashkil qilish uchun ularning xavo bo‘yicha zichligini bilish zarur, chunki xavo bo‘yicha zichligi birdan kichik bulgan gazlar xonaning yukori kismida, zichligi birdan katta bulgan gazlar esa xonaning patski kismida, kuduklar, uralar, xandaklarda tuplanadi. Ishlab chikarishdagi alanga olish manbalari. Yonuvchi ashyolarning alanga olishiga va yonuvchi aralashmalarning porlashiga sabab buluvchi issiklik manbalari uzlarining issiklik jamgarmalari (zapaslari) va ularning yuzaga kelish sabablariga kura turli tuman bo‘lsada, ammo ularning barchasi kandaydir energiya yoki kimyoviy reaksiyalarda issiklik chikishi yoki ortishi yutilishining natijasidir. Kimyoviy reaksiyalarda issiklik chikishi yoki yutilishi. Ochik alanga, chuglangan yonish maxsullari, uchkunlar, issiklik chikaradigan kimyoviy reakiyalar alangan olish manbai bulishi mumkin. Turli xil gorelkalar, kavsharlash lampalari, elektr yoylari, isitish pechlari, elektr tokida va gaz alangasida payvandlash jarayonlari, chekish uchun yokilgan gugurt yoki zajigalka ochik alangan oilish manbai bulishi mumkin. Ochik alanga manbaining va issiklik energiyasi jamgarmasining xarorati deyarli xamma yonuvchi moddalar va xar kanday gaz xavo xamda bug‘ xavo aralashmalarining olishi uchun etarlidir.
Mana shu xossaga asoslangan holda suyuqliklar ikki turkumga bo‘linadi:
1.Agar suyuqlikning chaqnash harorati 45°C ga teng yoki kichik bo‘lsa, engil alangalanuvchi suyuqlik deb ataladi. Engil alangalanuvchi suyuqliklarga benzin, spirt va boshqa moddalar misol bo‘ladi.
2.Chaqnash harorati 45°C dan yuqori suyuqliklar yonuvchi suyuqliklar deb ataladi.
Alangalanish harorati deb suyuqlikning minimal haroratdagi chaqnashida suyuqliqdan ma’lum darajada bug‘lar ajralib chiqishi natijasida alangalanish davom etadigan holatga aytiladi. Yengil alangalanuvchi suyuqliklar uchun bu harorat chaqnash haroratidan 1-5°C yuqoriroq bo‘ladi, yonuvchi suyuqliklar uchun esa 30-35°C ga borishi mumkin. Chaqnash harorati deb, uncha katta bo‘lmagan haroratdagi suyuqlik yuzasida suyuqlik parlarining havo bilan aralashmasi hosil bo‘ladi va bu aralashmaga tashqaridan qizdirish berilsa, yonib ketishiga aytiladi. Bunda muqim yonishjarayoni davom yetmasligi mumkin. Agar yonib ketgan suyuqlik parlarining ajratgan issiqlikligi suyuqlikning yonish uchun ajralishi kerak bo‘lgan par miqdori uchun yetarli bo‘lsa, yonish davom etadi, aksincha yonish davom etmaydi. Mana shu hossaga asoslangan holda suyuqliklar ikki turkumga bo‘linadi:
1) Agar suyuqlikning chaqnish harorati 61oC ga teng yoki kichik bo‘lsa, bunday suyuqliklar engil alangalanuvchi suyuqliklar (EAS) deb ataladi. Ularga spirtlar, atseton, benzin va boshqa suyuqliklar kiradi.
2)Agar suyuqlikning chaqnash harorati 61 oC dan katta bo‘lsa, bunday suyuqliklar yonuvchi suyuqliklar (YOS) deb ataladi. Ularga yog‘lar, glitserin va boshqalar kiradi.
Alangalanish harorati deb suyuqlikning minimal haroratdagi chaqnash hodisasi suyuqlikdan yetarli darajada parlar ajralib chiqishini ta’minlashi natijasida alangalanish davom yetadigan holatiga aytiladi. Yengil alangalanuvchi suyuqliklar uchun bu harorat chaqnash haroratidan 1-5oC yuqoriroq bo‘ladi, yonuvchi suyuqliklar uchun esa 30-35 oC ga borishi mumkin. Gazlar va suyuqlik parlarining havo bilan aralashmasi portlash xususiyatiga ega. Portlash ma’lum sharoit bo‘lganda amalga oshadi. Yani portlash bo‘lishi uchun aralashmadagi yonuvchi gaz yoki parning miqdori, aniq protsent miqdorni tashqil qilishi kerak. Buni grafik bilan ifodalash mumkin, agar portlovchi modda miqdori A ga etsa portlash boshlanadi va portlash V gacha davom etadi. Eng kuchli portlash modda miqdori S bo‘lganda bo‘ladi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki portlash bo‘lishi uchun berk xona yoki idish bo‘lishi kerak.
|
| |
