U. M. Matmusayev, M. Q. Qulmetov, T. A. Ochilov, T. A. Toytrova, J. R. Muxtarov metrologiya, stand artlash

M assaning birligi «kg» deb 40S haroratdagi 1 dm3 distillangan suvning 
massasini qabul qilishgan.
Shu massaga barobar qilib platinadan qadaq tosh yasalgan bo’lsa, uning 
diametri, uzunligi 39 mm ga teng b o ’lgan.
Birlik «kg» ga ham platinadan timsol (prototip) yasalgan. 1872 yil Xalqaro 
kom issiya tomondan «kg» va «m» prototiplari qabul qilingan.
1875 yil 37 davlatlar shu tim sollam i qabul qilganlar. Rossiya esa (1919 yildan 
boshlab) 1927 yil butunlay tadbiq etgan.
Ayrim davlatlarda m etrik tizim ga asoslangan holda alohida sohalar uchun 
metrik tizim ning karralari yoki ulushlari ishlatila boshlangan.
1832 yil nemis olimi G auss har xil kattaliklam i o ’lchash uchun o ’zining 
tizimini tak lif etdi -mm, mg, sek.
Shu birliklar orqali ayrim kattaliklar uchun hosila birliklam i tuzadi, ya'ni- 
tezlik, bosim, q u w a t, ish va h.k.
Fan va texnikaning rivojlanishi bilan Gauss tizim iga asoslangan bir qancha 
birliklar yaratildi. Chunki Gauss tizimi mayda edi. 1881 yil X alqaro elektrotexnika 
komissiyasi SGS (sm, g, s) tizim ini qabul qilishadi. Bu tizim b o ’yicha asosan 2 hosila 
kattalikning birligi qabul qilinadi. Y a'ni «ish» birligi qilib «erg» ni qabul qilinadi. 
«Kuch» birligi qilib «dina» qabul qilinadi.
1 erg= 1 0 7joul;
1 dina= 10‘5 nyuton.
Q u w a t SGS tizim ida erg/sek bilan o ’lchanadi.
Bosim esa-dina/sm2= l bar deb belgilangan. Lekin SGS tizimi bilan elektrik va 
m agnit kattaliklarini o ’lchashning im koniyati b o ’lmagan.
MKGKS tizimi - m exanik kattaliklam i aniqlash uchun bo’lib, m etr (m), 
kilogram m-kuch (kgk), sekund (s).
M KGS tizimi - m exanik kattaliklar tizimi bo’lib, ulam ing asosiy birliklari 
quyidagichadir: metr (m), kilogram m (kg), sekund (s).
SGS tizimi - mexanik kattaliklam i o ’lchash uchun bo’lib, uzunlik (sm), vaqt 
(s), vazn (g) dir. Bu tizim 1832 yilda qabul qilingan.
36

1901 yil Italiya olimi Djorji MKSA (m, kg, s, amper) tizim ini taklif etadi. Bu 
tizim bo’yicha elektrom agnit kattaliklarini o ’lchash imkoniyati yaratilgan.
Undan tashqari asosiy birlik tizimi uch qismga bo’linadi:
MKSA tizimi - elektr va m agnit kattaliklarini o ’lchash uchun b o ’lib, 1901 
yilda italiyalik olim Jorji tavsiyasiga binoan qabul qilingan. M etr (m), sekund (s), 
amper (A), kilogramm (kg).
Hozirgi kunda tizimdagi birliklar bilan bir qatorda qo’llanish uchun 
ishlatiladigan birliklar ham mavjud.
M TS tizim i - mexanik kattaliklarni aniqlash uchun b o ’lib, m etr (m), tonna (t), 
sekund (s) dir. Bu tizim 1927 yil Frantsiyada qabul qilindi.
Fizik o ’lchov tizimining birlik qatori son tizimidan tashqari birlik. Bir tizimdan 
boshqa bir tizim ga surilishini xalqaro oraliqlarda birxillashtirishdir.
XIX asrdan boshlab Evropa davlatlarida M KGKS - m, kg kuch, s va MTS - m, 
tn, s birliklari texnikada keng ishlatila boshlagan.
M avjud b o ’lgan birliklar tizimining birortasi ham barcha sohadagi kattalik 
birliklarini umumlashtira olmagan.
Fan va texnikaning rivojlanishi bilan barcha sohani umumlashtiruvchi yangi 
birliklar tizimini yaratish zaruriyati kelib chiqadi, ya'ni birliklar yaratishning 4chi 
davri boshlandi.

Download 8,02 Mb.