M assaning birligi «kg» deb 40S haroratdagi 1 dm3 distillangan suvning
massasini qabul qilishgan.
Shu massaga barobar qilib platinadan qadaq tosh yasalgan bo’lsa,
uning
diametri, uzunligi 39 mm ga teng b o ’lgan.
Birlik «kg» ga ham platinadan timsol (prototip) yasalgan. 1872 yil Xalqaro
kom issiya tomondan «kg» va «m» prototiplari qabul qilingan.
1875 yil 37 davlatlar shu tim sollam i qabul qilganlar. Rossiya esa (1919 yildan
boshlab) 1927 yil butunlay tadbiq etgan.
Ayrim davlatlarda m etrik tizim ga asoslangan
holda alohida sohalar uchun
metrik tizim ning karralari yoki ulushlari ishlatila boshlangan.
1832 yil nemis olimi G auss har xil kattaliklam i o ’lchash uchun o ’zining
tizimini tak lif etdi -mm, mg, sek.
Shu birliklar orqali ayrim kattaliklar uchun
hosila birliklam i tuzadi, ya'ni-
tezlik, bosim, q u w a t, ish va h.k.
Fan va texnikaning rivojlanishi bilan Gauss tizim iga asoslangan bir qancha
birliklar yaratildi. Chunki Gauss tizimi mayda edi. 1881
yil X alqaro elektrotexnika
komissiyasi SGS (sm, g, s) tizim ini qabul qilishadi. Bu tizim b o ’yicha asosan 2 hosila
kattalikning birligi qabul qilinadi. Y a'ni «ish» birligi qilib «erg» ni qabul qilinadi.
«Kuch» birligi qilib «dina» qabul qilinadi.
1 erg= 1 0 7joul;
1 dina= 10‘5 nyuton.
Q u w a t SGS tizim ida erg/sek bilan o ’lchanadi.
Bosim esa-dina/sm2= l bar deb belgilangan. Lekin SGS tizimi bilan elektrik va
m agnit kattaliklarini o ’lchashning im koniyati b o ’lmagan.
MKGKS tizimi - m exanik kattaliklam i aniqlash uchun bo’lib, m etr (m),
kilogram m-kuch (kgk), sekund (s).
M KGS tizimi - m exanik kattaliklar tizimi bo’lib,
ulam ing asosiy birliklari
quyidagichadir: metr (m), kilogram m (kg), sekund (s).
SGS tizimi - mexanik kattaliklam i o ’lchash uchun bo’lib, uzunlik (sm), vaqt
(s), vazn (g) dir. Bu tizim 1832 yilda qabul qilingan.
36
1901 yil Italiya olimi Djorji MKSA (m, kg, s, amper) tizim ini taklif etadi. Bu
tizim bo’yicha elektrom agnit kattaliklarini o ’lchash imkoniyati yaratilgan.
Undan tashqari asosiy birlik tizimi uch qismga bo’linadi:
MKSA tizimi - elektr va m agnit kattaliklarini o ’lchash uchun b o ’lib, 1901
yilda italiyalik olim Jorji tavsiyasiga binoan qabul qilingan. M etr (m), sekund (s),
amper (A), kilogramm (kg).
Hozirgi kunda tizimdagi birliklar bilan bir qatorda qo’llanish uchun
ishlatiladigan birliklar ham mavjud.
M TS tizim i - mexanik kattaliklarni aniqlash uchun b o ’lib, m etr (m), tonna (t),
sekund (s) dir. Bu tizim 1927 yil Frantsiyada qabul qilindi.
Fizik o ’lchov tizimining birlik qatori son tizimidan tashqari birlik.
Bir tizimdan
boshqa bir tizim ga surilishini xalqaro oraliqlarda birxillashtirishdir.
XIX asrdan boshlab Evropa davlatlarida M KGKS - m, kg kuch, s va MTS - m,
tn, s birliklari texnikada keng ishlatila boshlagan.
M avjud b o ’lgan birliklar tizimining birortasi ham
barcha sohadagi kattalik
birliklarini umumlashtira olmagan.
Fan va texnikaning rivojlanishi bilan barcha sohani umumlashtiruvchi yangi
birliklar tizimini yaratish
zaruriyati kelib chiqadi, ya'ni birliklar yaratishning 4chi
davri boshlandi.
