U. M. Matmusayev, M. Q. Qulmetov, T. A. Ochilov, T. A. Toytrova, J. R. Muxtarov metrologiya, stand artlash

O ’lchash ishlari asosan o ’lchash vositalari yordam ida am alga oshiriladi. 
O ’lchash vositalari qo’llanilishi bo’yicha o ’lchashlar, qayta o ’zgaruvchan o ’lchashlar, 
o ’lchash asboblari, o ’lchash qurilmalari v a o ’lchash tizim lariga bo’linadi.
O ’lchanayotgan kattalik «Q»ning son miqdori «А» quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
A = Q
(1.18)
U
bu erda: Q -o’lchanayotgan kattalik; U-kattalikning birligi.
O ’lchashning bir qancha ta'riflari mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi:
O ’lchash-sinov y o ’li bilan asbob-uskunalar yordam ida fizik kattaliklami 
aniqlashdir;
O ’lchashlar-asosan bir ko’rinishli va ko’p k o ’rinishlilarga b o ’linadi. Fizik 
o ’lchov birliklari faqatgina bir o ’lchovga aks ettirilsa, unda bir ko’rinishli o ’lchash 
deyiladi. M isol uchun: turli og’irlikdagi toshlar;
«Mutlaq o ’lchash»-bir yoki 
bir necha asosiy 
kattaliklam i 
bevosita 
o ’lchashlarga va doimiylik qiymatlarini q o ’llashga asoslangan o ’lchash;
«Nisbiy o ’lchash»-kattalikning birlik vazifasini bajaruvchi nomdosh kattalikka 
nisbatini yoki kattalikni boshlang’ich deb qabul qilingan nomdosh kattalikka nisbatan 
o ’zgarishini o ’lchash;
«O ’lchashlar 
majmui»-bir 
necha 
nomdosh 
kattaliklam i 
bir 
vaqtda 
o ’tkaziladigan o ’lchashlar, bunda kattaliklarning izlanayotgan qiym atlari bu 
kattaliklarining turli birikmalarini o ’lchashda olinadigan tenglamalar tizim ini echish 
y o ’li bilan aniqlanadi.
«O 'lchash ob'ekti»-bir yoki bir nechta o ’lchanadigan kattaliklar bilan 
tavsiflanadigan jism (tizim, jarayon, hodisa).
«O ’lchash sohasi»-fan va texnikaning biror sohasiga xos va o ’zining 
xususiyatlari bilan ajralib turadigan kattaliklam i o ’lchashlar majmui.
«О Ichash turi»-o’lchashlar sohasining o ’ziga xos xususiyatlarga ega va 
о lchanadigan kattaliklarning bir jinsligi bilan ajralib turadigan qismi.
51

«O ’lchash usuli»-o’lchashlardan foydalanib, o ’lchanadigan kattalikni uning 
birligi bilan solishtirish usuli yoki usullari majmui.
«Kattalik» deb sifat tomonidan ko’pgina fizikaviy ob'ektlarga (jarayon, tizim) 
nisbatan umumiy bo’lib, m iqdor tomonidan har bir ob'ekt uchun xususiy bo’lgan 
xossadir. Masalan: massa kattaligini olsak, u barcha narsalarda (daftar, qalam, odam 
va boshqalar) mavjud, lekin ularning massasi har xil.
«Asosiy kattalik»-shartli ravishda tizimdagi boshqa kattaliklarga nisbatan 
mustaqil qabul qilinib olingan kattalik. Masalan: uzunlik, vaqt, m assa va hokazo.
«Hosilaviy kattalik»-tizim ga kiradigan va tizim ning bir qancha asosiy 
kattaliklari orqali ta'riflanadigan kattalikka aytiladi. M asalan: tezlik, bosim, kuch, 
q u w a t va boshqalar.
«Kattalikning birligi»- son qiymati 1 ga teng bo’lgan kattalik. M asalan: 1 m, 1 
amper, 1 kg va boshqalar.
Hozirgi paytda respublikam izdagi o ’lchash vositalarida 100 dan ortiq 
kattaliklarni o ’lchash m um kin. Bu ko’rsatkich 2005 yilga borib 200 dan ortdi.

Download 8,02 Mb.