U. M. Matmusayev, M. Q. Qulmetov, T. A. Ochilov, T. A. Toytrova, J. R. Muxtarov metrologiya, stand artlash

9. Akustik kattaliklar -havo, gaz, suv va qattiq jism larda, shovqin darajasi va
hokazolami o ’lchash;
10. Optik kattaliklar-materiallarning optik xususiyatlari (oqligi, tiniqligi, rangi,
yaltiroqligi) ni o ’lchash;
11. Ionli nurlanishni va yader doimiyliklarini o ’lchash, ionli nurlanishning 
dozimetrik 
ko’rsatkichlari, 
ionli 
nurlanishning 
spektral 
ko’rsatkichlari, 
radionuklidlaming faolligini o ’lchash.
O ’lchashning usullari
O ’lchashning ikki xil turi mavjud:
1. Laboratoriyaviy o ’lchash.
2. Texnik o ’lchash.
«Laboratoriyaviy o ’lchash»-aniq b o ’ladi va o ’lchashning xatoligi aniqlanadi va 
hisobga olinadi. Bu o ’lchash ilmiy-tadqiqot ishlarida qo’llaniladi.
«Texnik o ’lchash»-bu o ’lchashda asbob xatosini aniqlamaydi, ammo asboblar 
tasdiqlangan xatolik chegarasida ishlatiladi. Ishlab chiqarish sharoitida xom ashyo va 
tayyor mahsulotlaming k o ’rsatkichlari texnik o ’lchash yordam ida aniqlanadi.
O ’lchanayotgan kattalikning son qiymati quyidagi o ’lchash usullari bilan 
aniqlanadi:
Bir karrali o ’lchash- bir marotaba bajarilgan o ’lchash. Masalan: vaqt, savdoda 
mahsulot massasi yoki hajmini o ’lchash.
K o’p karrali o ’lchash-bir karrali o ’lchashning «п» barobar takrorlanishi. 
Masalan: iplaming mustahkamligini aniqlash.
Statik o ’lchash-o’lchash vaqti davomida kattalik o ’zgarm aydi deb qabul 
qilingan kattalikni o ’lchash. Masalan: me'yoriy haroratda uzunlik, er yuzini va 
hokazolami o ’lchash.
Dinamik 
o ’lchash-o’lchamlari 
o ’zgaruvchan 
kattalikni 
o ’lchash, 
ya'ni 
o ’lchanayotgan kattalik vaqt davomida o ’zgarib turadi. Masalan: o ’zgaruvchan 
bosimni o ’lchash, haqiqatdan olganda barcha kattaliklar vaqt ichida ozgina bo’lsa 
ham o ’zgarishlar ta'sirida b o ’ladi. A gar ju d a ham sezgir asboblar bilan kattalik
53

o ’lchansa, farqni aniqlash mumkin. Shuning uchun statik va dinamik o ’lchashlarga 
shartli ajratiladi.
Bevosita o ’lchash-olinayotgan kattalikning qiymati bevosita o ’lchash y o ’li 
bilan olinadi. Masalan: chizig’ich yordam ida uzunlikni va tarozi yordam ida massani 
o ’lchash.
Bilvosita o ’lchash-izlanayotgan kattalik bilan funktsional bog’langan boshqa 
kattaliklam i bevosita o ’lchash orqali aniqlash. Masalan: silindrdagi jism ning hajmiy 
massasi-zichligi (m g/mm3)ni aniqlash bo’lib, bunda jism ning massasi va silindm ing 
o ’lchamlarini o ’lchash kerak.
Taqqoslash usuli-o’lchov birligi taqqoslash usuli b o ’lib, ma'lum kattalikni 
o ’lchash uchun o ’lchov kattaligi mavjud. O ’Ichanadigan kattalik o ’sha o ’lchov 
kattaligi bilan taqqoslanadi. Masalan: qadoq toshlar yordam ida m assa aniqlanadi.
N olga keltirib o ’lchash-o’lchanayotgan kattalik taqqoslash asbobini nolga 
keltirish bilan aniqlanadi. M asalan: elektrovlagom erda namlikni aniqlash, PO-2 
asbobida kanop namunasini tayyorlash.
Differentsial usul-bu usul ayirmali usul deb aytiladi. Bunda o ’lchanadigan 
kattalik ma'lum kattalik o ’rtasidagi ayirma bilan aniqlanadi.
Kontaktli o ’lchash usuli-asbobning sezgir elem enti o ’lchash ob'ektiga (jismga) 
tegizib o ’lchash usuli. Masalan: diametr, uzunlik va haroratni o ’lchash.
K ontaktsiz o ’lchash-o’lchash asbobining sezgir elem enti ob'ektga tegizmasdan 
o ’lchash. Masalan: masofani radiolakator bilan o ’lchash.

Download 8,02 Mb.