9. Akustik kattaliklar -havo, gaz,
suv va qattiq jism larda, shovqin darajasi va
hokazolami o ’lchash;
10. Optik kattaliklar-materiallarning optik xususiyatlari (oqligi, tiniqligi, rangi,
yaltiroqligi) ni o ’lchash;
11. Ionli nurlanishni va yader doimiyliklarini o ’lchash, ionli nurlanishning
dozimetrik
ko’rsatkichlari,
ionli
nurlanishning
spektral
ko’rsatkichlari,
radionuklidlaming faolligini o ’lchash.
O ’lchashning usullari
O ’lchashning ikki xil turi mavjud:
1. Laboratoriyaviy o ’lchash.
2. Texnik o ’lchash.
«Laboratoriyaviy o ’lchash»-aniq b o ’ladi va o ’lchashning xatoligi
aniqlanadi va
hisobga olinadi. Bu o ’lchash ilmiy-tadqiqot ishlarida qo’llaniladi.
«Texnik o ’lchash»-bu o ’lchashda asbob xatosini aniqlamaydi, ammo asboblar
tasdiqlangan xatolik chegarasida ishlatiladi. Ishlab chiqarish sharoitida xom ashyo va
tayyor mahsulotlaming k o ’rsatkichlari texnik o ’lchash yordam ida aniqlanadi.
O ’lchanayotgan kattalikning son qiymati quyidagi o ’lchash
usullari bilan
aniqlanadi:
Bir karrali o ’lchash- bir marotaba bajarilgan o ’lchash. Masalan: vaqt, savdoda
mahsulot massasi yoki hajmini o ’lchash.
K o’p karrali o ’lchash-bir karrali o ’lchashning «п» barobar takrorlanishi.
Masalan: iplaming mustahkamligini aniqlash.
Statik o ’lchash-o’lchash vaqti davomida kattalik o ’zgarm aydi deb qabul
qilingan kattalikni o ’lchash. Masalan: me'yoriy haroratda uzunlik,
er yuzini va
hokazolami o ’lchash.
Dinamik
o ’lchash-o’lchamlari
o ’zgaruvchan
kattalikni
o ’lchash,
ya'ni
o ’lchanayotgan kattalik vaqt davomida o ’zgarib turadi. Masalan: o ’zgaruvchan
bosimni o ’lchash, haqiqatdan olganda barcha kattaliklar vaqt ichida ozgina bo’lsa
ham o ’zgarishlar ta'sirida b o ’ladi. A gar ju d a ham sezgir asboblar bilan kattalik
53
o ’lchansa, farqni aniqlash mumkin. Shuning uchun statik va dinamik o ’lchashlarga
shartli ajratiladi.
Bevosita o ’lchash-olinayotgan kattalikning qiymati bevosita o ’lchash y o ’li
bilan olinadi. Masalan: chizig’ich yordam ida uzunlikni va tarozi yordam ida massani
o ’lchash.
Bilvosita o ’lchash-izlanayotgan kattalik bilan funktsional bog’langan boshqa
kattaliklam i bevosita o ’lchash orqali aniqlash. Masalan: silindrdagi jism ning
hajmiy
massasi-zichligi (m g/mm3)ni aniqlash bo’lib, bunda jism ning massasi va silindm ing
o ’lchamlarini o ’lchash kerak.
Taqqoslash usuli-o’lchov birligi taqqoslash usuli b o ’lib, ma'lum kattalikni
o ’lchash uchun o ’lchov kattaligi mavjud. O ’Ichanadigan kattalik o ’sha o ’lchov
kattaligi bilan taqqoslanadi. Masalan: qadoq toshlar yordam ida m assa aniqlanadi.
N olga keltirib o ’lchash-o’lchanayotgan kattalik taqqoslash asbobini nolga
keltirish bilan aniqlanadi. M asalan: elektrovlagom erda
namlikni aniqlash, PO-2
asbobida kanop namunasini tayyorlash.
Differentsial usul-bu usul ayirmali usul deb aytiladi. Bunda o ’lchanadigan
kattalik ma'lum kattalik o ’rtasidagi ayirma bilan aniqlanadi.
Kontaktli o ’lchash usuli-asbobning sezgir elem enti o ’lchash ob'ektiga (jismga)
tegizib o ’lchash usuli. Masalan: diametr, uzunlik va haroratni o ’lchash.
K ontaktsiz o ’lchash-o’lchash asbobining sezgir elem enti ob'ektga tegizmasdan
o ’lchash. Masalan: masofani radiolakator bilan o ’lchash.
